‘Kagame, de Poetin van Afrika? Dat is veel te vriendelijk uitgedrukt’

Rwanda presenteert zich deze week met het WK wielrennen als een modern en veilig land. Maar volgens emeritus hoogleraar Filip Reyntjens (Universiteit Antwerpen) maskeert het kampioenschap vooral een dictatoriaal regime.

In Rwanda wordt voor het eerst een WK wielrennen in Afrika georganiseerd. David Lappartient, voorzitter van de Internationale Wielerbond UCI, noemt het een mijlpaal in de geschiedenis en de mondialisering van de sport. Filip Reyntjens doorprikt de ballon en wijst vooral op de sportswashing van het Rwandese bestuur.

‘Rwanda heeft twee gezichten, en dat maakt het zo’n complex land’, zegt Reyntjens. ‘Enerzijds is er het Rwanda van het technocratisch en bureaucratisch bestuur, dat uitzonderlijk goed functioneert. Rwanda heeft een ambitieuze, competente elite met visie. De hoofdstad Kigali is schoon, de infrastructuur modern en de administratie efficiënt. Dit Rwanda wordt vaak geprezen als een model van goed bestuur.’

Anderzijds is er de politieke dictatuur. Rwanda is de facto een eenpartijstaat, ook al bestaan er formeel andere partijen. Het Rwandees Patriottisch Front (RPF) van president Paul Kagame domineert alles.

Welke rol speelt Kagame in deze repressieve kant van Rwanda?

Filip Reyntjens: Hij is de centrale figuur. In juli 2024 werd hij zogezegd herkozen met 99 procent van de stemmen, tegen twee schijnkandidaten. Zulke uitslagen zie je alleen in de meest autoritaire regimes. Zelfs Stalin zou beschaamd zijn.

Kagame is een controlefreak. Niets gebeurt zonder zijn medeweten of opdracht: binnenlandse repressie, militaire operaties in Congo of prestigieuze projecten zoals het WK wielrennen. Zijn greep op de macht is absoluut.

Kagame wordt soms de ‘Poetin van Afrika’ genoemd. Is dat een accurate vergelijking?

Reyntjens: Dat vind ik veel te vriendelijk uitgedrukt. Het RPF onder Kagame is sinds de genocide van 1994 verantwoordelijk voor 300.000 tot 400.000 doden in Rwanda en Congo. Poetin heeft, voor zover ik weet, geen systematische slachtpartijen op die schaal op zijn geweten. Kagame’s regime wel, om macht te consolideren en regionale invloed te behouden.

Die slachtpartijen vonden plaats in twee contexten. Tijdens en ná de genocide op de Tutsi’s in 1994 vermoordde het RPF ook tienduizenden Hutu’s. In de jaren nadien volgden onder meer de invasies in Oost-Congo en het neerslaan van een opstand in het noordwesten van Rwanda.

Hoe zwaar is de interne repressie in Rwanda?

Reyntjens: Politieke tegenstanders worden gearresteerd, vermoord of verdwijnen. Velen vluchten naar het buitenland, maar zelfs daar riskeren ze moord of ontvoering. Het regime beschikt ook over een sterk spionageapparaat, zowel binnen als buiten Rwanda.

Durft er dan niemand openlijk kritiek te leveren?

Reyntjens: De repressie is zo alomtegenwoordig dat elke kritische stem vrijwel verdwenen is. Victoire Ingabire Umuhoza, een prominente oppositieleidster, zat jaren in de gevangenis, werd vrijgelaten en zit nu opnieuw vast wegens zogenaamde ‘subversieve bijeenkomsten’. Wellicht voor lange tijd, want geen rechter in Rwanda zou het wagen iemand vrij te spreken als Kagame die schuldig acht. De rechterlijke macht is volledig ondergeschikt aan de president.

Persvrijheid bestaat sinds 2010 ook niet meer. Toen werden de laatste resten van onafhankelijke media ontmanteld. Een van de laatste onafhankelijke journalisten kwam in 2022 om bij een ‘auto-ongeluk’. Iedereen in Rwanda weet dat het moord was.

Volgens VN-rapporten steunt Rwanda de M23-rebellen in Oost-Congo. Die schenden mensenrechten: massale verkrachtingen, moordpartijen… Klopt dat? En waarom die steun?

Reyntjens: Ja. Rwanda levert volgens die rapporten zelfs 3000 tot 4000 militairen. Het conflict laaide opnieuw op in 2021, na een eerdere nederlaag in 2013, en kost jaarlijks duizenden burgers het leven. Rwanda ziet Oost-Congo, vooral Noord- en Zuid-Kivu, als zijn hinterland. Sinds de eerste invasie in 1996-1997 gebruikt het proxy’s zoals M23 om controle te behouden zonder zelf als agressor gezien te worden.

Daarbij spelen ook economische motieven. Het meeste goud dat Rwanda exporteert komt via smokkel uit Congo. Zo financiert het zijn dure maar performante leger. En zo voert Kagame al bijna dertig jaar een strijd die de regio destabiliseert, maar tegelijk de eigen economie en invloed versterkt.

Het conflict in Oost-Congo blijft duren. Moeten renners of wielerfans die naar Kigali reizen vrezen voor hun veiligheid?

Reyntjens: Zeker niet. De hoofdstad geldt als veilig: leger en politie zijn alomtegenwoordig. Het conflict in Congo speelt zich ver genoeg van de grens af, in gebieden die M23, en dus Rwanda, controleert. Alleen een groot veiligheidsincident, zoals een aanslag, zou de situatie veranderen. De laatste aanslagen dateren echter van 2010-2012. Dat risico is dus zeer klein.

Rwanda zet in op sport om zijn imago op te poetsen. Hoe effectief is deze sportswashingstrategie?

Reyntjens: Het is onderdeel van een coherente, zachte diplomatie. Sinds 2018 sponsort Rwanda topvoetbalclubs als Arsenal, Paris Saint-Germain, Bayern München en Atlético Madrid via de ‘Visit Rwanda’-campagne. Daarvoor betaalt het miljoenen Amerikaanse dollars per jaar. Dat is veel voor een land dat tot de twintig armste ter wereld behoort.

Rwanda ontvangt sinds 2021 de Basketball Africa League, een competitie van FIBA en de NBA. In 2023 organiseerde het een congres van Wereldvoetbalbond FIFA en eind vorig jaar een gala van de Internationale Autosportfederatie FIA. Max Verstappen stond er naast Kagame op het podium.

Zo presenteert Rwanda zich als modern, veilig en verzoend na de genocide. Kigali is het uithangbord, met zijn schone straten en goede hotels. Sportorganisaties en bedrijven zien vooral dat en negeren de mensenrechtenschendingen. Kagame’s goede relaties met voorzitters als Gianni Infantino (FIFA) en David Lappartient (UCI) versterken dat imago.

Waarom horen we geen ethische bezwaren vanuit de wielerwereld, ploegen of de UCI?

Reyntjens: Ethiek speelt zelden een rol in sport. Dit zie je ook elders: op Rusland na worden landen niet geboycot – ook Saoedi-Arabië, Qatar en Israël niet. De UCI, onder David Lappartient, focust niet op mensenrechten. Dat dit het eerste WK in Afrika is, weegt voor hem veel zwaarder.

Rwanda is een van de armste landen ter wereld, maar geeft miljoenen uit aan sport en imago. Hoe is dat te rijmen?

Reyntjens: Rwanda stelt duidelijke prioriteiten, en die liggen niet bij armoedebestrijding. De ongelijkheid is een van de hoogste in Afrika. Kigali oogt welvarend, maar tien kilometer verderop heerst diepe armoede.

Rwanda is het dichtstbevolkte land van Afrika, met 14 miljoen inwoners op een oppervlakte kleiner dan België. De meeste mensen leven van kleinschalige zelfvoorzieningslandbouw. Kagame rechtvaardigt de uitgaven als onderdeel van de wederopbouw na de genocide. Critici zien ze als afleiding van zijn autocratische bestuur, maar dat laat Kagame koud. Vorig jaar noemde hij kritiek op sportswashing ‘mislukte pogingen’ die met minachting behandeld moeten worden.

https://www.knack.be/nieuws/wereld/rwanda-heeft-weer-een-beter-imago-dankzij-sokpoppen-op-sociale-media/

Hoe effectief is de bredere diplomatieke strategie van Rwanda?

Reyntjens: De zachte diplomatie is zeer coherent. Naast sport promoot Rwanda ‘MICE’ (Meetings, Incentives, Conferences, Events), met infrastructuur zoals het Kigali Conference Center. Het betaalt ook dure pr-bureaus om positieve verhalen te verspreiden en critici online aan te vallen. Dat werkt: het beeld van een modern, veilig Rwanda overheerst internationaal, ondanks de zware repressie in eigen land. Zelfs de genocide van 1994 wordt ingezet om het regime te legitimeren.

Is het WK wielrennen een vorm van brood en spelen voor de Rwandese bevolking?

Reyntjens: Niet brood én spelen, maar enkel ‘spelen’. Het leven op het platteland is bijzonder saai. Er gebeurt niets. Een peloton renners met volgauto’s zal dus honderdduizenden toeschouwers lokken, zoals bij de jaarlijkse Ronde van Rwanda.

Tijdens het WK sluiten de scholen in Kigali, en mogelijk landelijk, een hele week lang. Deels om logistieke chaos te vermijden. Het moderne wegennet kan de ruim een miljoen inwoners van Kigali niet aan. Door scholen en mogelijk bedrijven te sluiten, wil men verkeersinfarcten voorkomen.

Wat is de economische impact van het WK wielrennen en andere sportevenementen op Rwanda?

Reyntjens: De directe winst zal beperkt zijn, in absolute getallen. Rwanda heeft een kleine economie: het bruto binnenlands product bedraagt slechts 13,6 miljard euro, tegenover 611 miljard voor België. Vanuit het buitenland reizen wel enkele duizenden bezoekers naar Kigali, wat hotels en transport een tijdelijke boost zal geven.

De echte winst is indirect: tv-beelden van moderne straten en heuvels in Kigali moeten toerisme stimuleren en Rwanda als moderne bestemming profileren. De nieuwe Bugesera International Airport, die momenteel 30 kilometer ten zuiden van de stad in aanbouw is, ondersteunt die ambitie.

Die strategie werpt al vruchten af. Het aantal internationale bezoekers steeg van ongeveer 500.000 in 2021 naar 1,5 miljoen in 2024. Toerisme is intussen goed voor ongeveer 10 procent van het bbp. Niet min voor een klein, arm land zonder grote safariparken. Wel gaat het vooral om elitetoerisme, zoals de gorilla-excursies. Ook de hotels zijn heel duur.

Congo sloot onlangs sponsorakkoorden met AS Monaco, FC Barcelona en AC Milan. Hoe moeten we dat interpreteren?

Reyntjens: Dat is pure imitatie, maar slecht uitgevoerd. De sportswashing van Rwanda is onderdeel van een doordachte, coherente strategie. De deals van Congo passen niet in een bredere visie. Het verschil? Rwanda is goed bestuurd, ondanks de repressie. Congo is slecht bestuurd.

Golazo is mede-organisator van het WK wielrennen. Moet een Belgisch bedrijf daar geen ethische bedenkingen bij hebben?

Reyntjens: Golazo organiseert sportevenementen, dat is zijn business. Zolang de Belgische overheid geen officieel verbod of richtlijn geeft om geen zaken te doen met Rwanda, is er voor zo’n commercieel bedrijf geen reden om dat niet te doen.

Hoe staan de relaties tussen België, Europa en Rwanda ervoor?

Reyntjens: De diplomatieke banden met België zijn volledig verbroken. Brussel weigerde een Rwandese ambassadeur te accrediteren, waarna Kigali geen nieuwe Belgische ambassadeur aanvaardde. Beide ambassades zijn inmiddels gesloten. België nam in de EU ook het voortouw voor sancties wegens de Rwandese steun aan de M23-rebellen in Congo. Die sancties zijn grotendeels symbolisch: minder ontwikkelingshulp en militaire steun, maar ze treffen Rwanda nauwelijks.

Andere belangen wegen altijd zwaarder: economisch of geopolitiek. Frankrijk veroordeelt bijvoorbeeld de steun van Rwanda aan M23, maar juicht tegelijk Rwandese troepen in Mozambique toe, waar ze een gasproject van Total Energies beschermen. De VS sanctioneren Rwandese militairen, maar hebben met Kagame een deal gesloten om illegalen op te vangen. Op dat vlak ben ik vrij cynisch geworden. Ethiek, mensenrechten: dat komt altijd op de tweede plaats.