Alex Bellos, een Brits journalist, verzamelde een boek vol Braziliaanse voetbalverhalen. ‘Futebol do Brasil’ gaat over heroïek, tragiek en anekdotiek.
… Ooit was er een bal die verliefd werd op een doelman zonder talent. De doelman wordt onverslaanbaar omdat de bal altijd op zijn armen af vliegt, waar hij gekust wordt en warm tegen de borst gedrukt. Op een dag moet de keeper een strafschop stoppen die hij niet wil stoppen. Dus rent hij weg en laat het doel helemaal leeg. Maar de bal besluit hem te volgen. Ze trouwen en leven nog lang en gelukkig…
Dit citaat uit een kinderboek van de schrijver Jorge Amado, is één van de wonderbaarlijke verhalen die je kan lezen in een werk van de Britse schrijver Alex Bellos over het Braziliaanse voetbal. Toen Bellos, journalist bij de Britse krant TheGuardian 28 jaar was, raakte hij zijn leventje in Engeland beu. Vanuit een behoefte om in een ander land te wonen, trok hij naar Brazilië. Aanvankelijk voor één jaar. Het werden er uiteindelijk vijf en momenteel twijfelt hij om er zich definitief te vestigen. Bellos ging er op zoek naar verhalen, eerst als correspondent voor zijn krant, later om er op vraag van uitgeverij Bloomsbury een boek over te schrijven.
Voetbal is het onderwerp, literatuur de vorm, naar het voorbeeld van auteur (en groot Arsenalfan) Nick Hornby. Bellos’ werk werd geen geschiedenis van het Braziliaanse voetbal, maar verhaalt over Brazilië tout court. “Het boek bestaat uit vijftien hoofdstukken,” vertelt de auteur, “die in principe vijftien aparte verhalen zijn. Het was in elk ervan zoeken naar een invalshoek en naar een sfeer, want ik wilde geen reisverhaal. Ik wilde niet AlexBellos ontdekt Brazilië schrijven. Op het einde bleek de rode draad evenwel toch mezelf in Brazilië te zijn, zodat ik meer in de eerste persoon heb geschreven dan ik me had voorgenomen.”
… Op de dag dat ik de Faeröer verlaat, moet ik vroeg op het vliegveld zijn. Niclas leent Marlon zijn auto om mij erheen te brengen. Het is half april en het sneeuwt. Marlon heeft pas leren rijden. Hij zoeft over de eilandwegen, ik vraag of hij wat langzamer wil gaan, omdat ik de indruk heb dat hij weinig ervaring heeft met rijden bij gladheid. Dat is niet iets wat je leert wanneer je rijles hebt in Rio de Janeiro…
Het boek begint, verrassend, met het wedervaren van Braziliaanse voetballers op de Faeröer-eilanden. Zijn uitgever was er niet echt voor te vinden, maar Bellos hield voet bij stuk om de lezer er direct mee te confronteren dat dit geen standaardwerk is. “Voor veel mensen zijn alle voetballers uit Brazilië sterren, helden, culturele ambassadeurs”, zegt Bellos. “Dus zocht ik naar één van de gekst mogelijke plaatsen. Als ook nog eens blijkt dat ze daar naast voetballen ook in de visindustrie werken, op een eilandengroep die niemand kent… Meer nog dan Liechtenstein en Andorra vind ik hen een grap in het Europese voetbal. Zelfs de Falklands zijn bekender. Die jongens wilden voetballer worden en in Europa spelen, die droom maakten ze waar. Anderzijds zitten ze in een vrij onherbergzaam deel van Europa. Is dat triest ? Misschien wel.”
Volgt het drama van de verloren WK-finale in 1950. Brazilië, vijfvoudig wereldkampioen, verloor het enige WK in eigen land tegen buurland Uruguay. “Dat tweede hoofdstuk uit van boek vind ik niet zo triest, omdat het het belang van het voetbal in de maatschappij schetst. Het is triest omdat het over een nederlaag gaat, maar het gaat ook over de reactie op zo’n nederlaag en het ontstaan van het Braziliaanse identiteitsgevoel als reactie op hun minderwaardigheidsgevoel tegenover de rest van de wereld.”
… De evenaar markeert de middellijn. Wanneer de scheidsrechter de munt heeft opgegooid, vraagt hij aan de aanvoerders : op welk halfrond willen jullie beginnen ? De evenaar snijdt ook de enige tribune doormidden…. De tribune is uitgerust met aan elke kant een toiletblok. Als de match saai is, kunnen toeschouwers altijd controleren dat de spiraal waarmee het water van de wasbak het putje in gaat, aan weerszijden van de evenaar tegengestelde draairichtingen heeft…
Het boek staat bol van hilarische geschiedenissen. Hoe vond hij ze eigenlijk zelf ? “Ze lagen niet voor het oprapen, zeker niet”, zegt Bellos. “Ik heb hard gewroet, op het internet, in de bibliotheek van de voetbalbond, in boeken die ik her en der vond op rommelmarkten en in tweedehandszaken. Via de Braziliaanse versie van Ebay ( een veiligsite via het internet, nvdr) kocht ik tien jaargangen van het sportblad Placar. Daar deed ik veel inspiratie op. Dat stadion op de evenaar, bijvoorbeeld, kwam ik op het spoor door een klein fotootje in dat blad. Brazilië is zó groot, dat er oneindig veel mogelijkheden zijn. Dat die verhalen nog niet geschreven waren, heeft met de filosofie van de mensen uit Rio en Sao Paulo te maken. Die kijken niet naar hun eigen binnenland, maar zijn gefocust op Buenos Aires, New York, Londen, Paris… Ten tweede is het ook vrij duur om in dat binnenland te reizen, zodat zij het zich, zelfs al zouden ze willen, niet eens kunnen veroorloven.”
… Manuel Francisco dos Santos, Mané, was een lief kind. Zo klein als een winterkoninkje, een garrincha, zei zijn oudere zus Rosa, en die bijnaam hield hij later. Later zou hij met een vogeltje worden vergeleken, om de manier waarop hij verdedigers voorbij vloog. In zijn kindertijd had hij een andere relatie met zijn gevederde vrienden : hij maakte ze graag dood. Garrincha bracht zijn jeugd door met jagen, vissen, ontucht en voetbal. Hij vertoonde een intuïtief talent voor alle vier…
Belangrijker dan Pelé vindt Bellos Garrincha voor het voetbal in Brazilië. “Pelé scoorde de goals, maar Garrincha deed al het voorbereidende werk. Eigenlijk wilde ik eerst zijn biografie vertalen omdat ik het zo’n mooi, menselijk verhaal vind. Van niks naar iets komen en dan terug naar af, pijlsnel, in de grootste poel van ellende. Het kon wellicht alleen maar gebeuren in een land als Brazilië zonder veiligheidsnetten.”
Pelé, zegt hij, wordt veeleer gezien als een marketingproduct, de ambassadeur van de commercie, de Pfaff van Brazilië. Bellos : “Ik zeg niet dat Pelé de problemen in Brazilië is vergeten, maar mensen zien hem vooral als een man van het establishment, als een executive, die geen echte band meer met het land heeft. Dat is shockerend en verrassend, omdat hij met Ché Guevarra misschien de beroemdste man van Zuid-Amerika in de wereld is. Hij noemt zichzelf naïef, maar voor een man van 62 past dat niet. Icoon zijn was hem niet genoeg en nu is hij een wandelend reclameproduct. Rio heeft ook een probleem met hem, omdat hij er nooit speelde. En helemaal irritant is dat hij altijd naar zichzelf verwijst in de derde persoon. Wellicht bedoelt hij het allemaal goed, maar even vaak zegt hij de verkeerde dingen op de verkeerde plaats. Als politicus had hij goeie plannen, maar juist door aan politiek te doen, maakte hij zich niet geliefd bij de gewone man, voor wie elke politicus corrupt is.”
In een interview noemde Bellos de laatste drie (opeenvolgende) WK-finales van Brazilië, waarvan het er twee won, een succes dankzij “een beetje geluk en corruptie”. Dacht hij hierbij ook aan België-Brazilië van vorige zomer ? “Oei, heb ik dat zo gezegd ? Er was discussie rond die goal van Wilmots, dat herinner ik me. En tegen Turkije kregen ze ook al zo’n betwiste strafschop… Ik vond de wedstrijd tegen België een soort ommekeer in het toernooi, meer dan de partij tegen Engeland. Alleen tegen de Belgen had ik het gevoel dat Brazilië even goed had kunnen verliezen. Ze maakten ruzie op het veld, leken verloren en hadden geluk. Maar of er nu corruptie bij te pas kwam ? Iedereen wilde dat Brazilië het goed deed, dat ze ver kwamen.. En er waren op dat bewuste WK wel meer verschrikkelijke beslissingen. Maar goed, ik kan niks bewijzen.”
… Met nog tien minuten te gaan, hoor ik dat de homosupporters beginnen te schreeuwen. Een speler van Vila Nova is vanuit zijn werk te laat bij het veld verschenen. Hij is heel knap en voordat hij het veld heeft betreden, springen de supporters op en neer. Ze juichen hem toe : hup, lekker ding, hup….
Voetbal met auto’s, voetvolley, riviervoetbal, voetbal in combinatie met een schoonheidswedstrijd, vier tegen vier, zes tegen zes : je kan het zo gek niet bedenken of de Brazilianen hebben een variant op het spelletje. Zijn ze er gek van omdat ze er goed in zijn, of werden ze goed omdat ze er gek op waren ? Bellos : “Brazilië is één van de laatste landen die de slavernij afschafte. Lang hebben ze gezocht naar een gevoel van eigenwaarde, naar een symbool, naar iets wat hen status kon bezorgen. De Engelsen brachten de sport, en omdat het zo eenvoudig leek, raakten ze geobsedeerd. Toen bleek dat ze er ook nog eens goed in waren, raakten ze nog meer geobsedeerd. Ze wilden de beste van de wereld zijn in iets, en dat werd voetbal. Brazilianen hebben ook een obsessie met benen en heupen, daarom is samba er zo populair, en ook het voetbal, denk ik. Het past hen eigenlijk als gegoten, denk ik. En daarnaast is het voor zwarten, indianen, of voor de Japanse minderheid een manier om zich te integreren of te overleven. Sport haalt de sociale barrières die er in dit land zeker nog zijn, naar beneden.”
… Ik weet dat het niet eenvoudig is om dit in een paar minuten aan te geven, maar stel u toch de vraag : waarom heeft, volgens de voetballer Ronaldo, Brazilië de wereldbeker in Frankrijk niet gewonnen ? (Afgevaardigde Ronaldo Vasconcellos in de parlementaire onderzoekscommissie naar schandalen in het Braziliaanse voetbal)
Essentieel vond Bellos dat hij ook de chaos rond de organisatie van het Braziliaanse voetbal moest beschrijven. Hij maakte er live een soort Heizeldrama mee, dat door de aanwezige politici werd geminimaliseerd, omdat ze in de verkiezingen garen sponnen bij het succes van hun ploeg. “Mijn geluk waren de hoorzittingen die na de verloren WK-finale in ’98 werden gehouden”, zegt Bellos. “Daar werd heel absurd die vraag aan Ronaldo gesteld. Hallucinant vond ik dat. Maar er werd toch ook ernstig werk geleverd.”
Brazilianen buigen de regels graag om naar eigen goeddunken. Bellos : “De reglementen wijzigen ieder jaar, de grootste ploegen moeten het meeste geld krijgen… Ze produceren talent zonder structuur, zonder regelmaat, op basis van een groot reservoir. Het gaat nu iets beter in de steden, omdat er minder ruimte is, maar het blijft nog steeds ongeorganiseerde structuur. Het land is ook zo groot, er valt nog steeds veel tussen de mazen. Het verhaal van Ronaldo is bekend : hij kon naar Flamengo, maar kon de bus niet betalen… Door die armoede zijn er ook wantoestanden, mensen die het voetbal exploiteren. Iedereen is boos dat het vele geld dat Nike betaalt, niet naar de basis gaat. De mensen van de Braziliaanse bond zijn rijk geworden, maar officieel is de bond bankroet. Je krijgt die top niet uit hun stoel, omdat ze er goed zorg voor draagt dat wie hen moet verkiezen, ook wat geld wordt toegestopt. Zo houd je een systeem in stand.”
Het boek eindigt met een positieve noot. Socrates, ex-aanvoerder van het Braziliaanse elftal, geeft zijn onafhankelijke visie op de situatie. En die is positief. Bellos houdt een slag om de arm. “Om financiële redenen houden ze vast aan die belachelijk grote kwalificatiegroep met tien landen. Naar mijn gevoel heeft Brazilië evenveel kans om zich niet te plaatsen voor het WK in 2006 als wel, precies omdat ze aan dat soort wedstrijden geen belang hechten. De mensen realiseren zich niet hoe ver vliegen het is voor de Europese spelers… Er zijn geen rechtstreekse vluchten naar Rio, dus vliegen die spelers eerst elf uur naar Sao Paulo, en vandaar naar Rio, waar ze op twee uur rijden van de stad in trainingskamp zitten. Vanuit Rio vliegt er ook niemand naar andere Zuid-Amerikaanse landen, dus moeten ze eerst nog eens een paar uur op het vliegtuig naar Sao Paulo, en dan naar hun bestemming… Doe alles maal twee en maal minstens achttien interlands per kwalificatieronde en het hoeft helemaal niet te verbazen dat Brazilië het zo moeilijk had om zich voor het WK in Japan te plaatsen. Misschien moeilijker dan het toernooi te winnen.”
door Peter T’Kint
‘Futebol, Brazilië met hart en ziel’, geschreven door Alex Bellos, werd uitgegeven door uitgeverij Veen in de Hard Gras bibliotheek. Prijs : 19,90 euro.
‘De mensen zien Pelé vooral als een man van het establishment.’
