Een boek – of een eeuwenoud manuscript – lezen, dat kan op heel veel verschillende manieren, leert een bezoek aan het Book Heritage Lab in Leuven. Dit expertisecentrum nam de wereldberoemde Bijbel van Anjou onder de loep. En dat mag je redelijk letterlijk nemen. Wat kunnen hoogtechnologische onderzoekstechnieken vertellen over oude, fragiele boeken en handschriften? Welke geheimen kunnen ze ontlokken aan soms mysterieuze manuscripten?
Kennis kent geen einde: 600 jaar Wonderzoek
KU Leuven viert 600 jaar en Knack feest mee: een heel jaar lang vind je regelmatig op knack.be een artikel over een thema waarrond onderzoekers van KU Leuven sterk wetenschappelijk werk leverden.
Een koninklijke bijbel, ooit handgemaakt voor een prinses: dat is de Bijbel van Anjou. Het verhaal van het manuscript begon zeven eeuwen geleden aan het hof van Robert I van Anjou in Napels. Het was een centrum van artistieke vernieuwing, dat kunstenaars uit alle hoeken van de westerse wereld aantrok.
Zo kregen kopiist Iannutius de Matrice en meester-miniaturist Cristophoro Orimina rond 1340 de opdracht om een pronkhandschrift te vervaardigen. Het was bedoeld als geschenk voor Roberts kleindochter en troonopvolger Johanna en haar gearrangeerde echtgenoot-in-spe Andreas van Hongarije.
Onderzoekster Lieve Watteeuw omschrijft de bijbel als een ‘éducation de princesse’: de tientallen miniaturen illustreren niet alleen de teksten van het Oude en het Nieuwe Testament, maar vormen ook een handleiding voor het hofleven én een goddelijke legitimatie van Roberts macht. In meerdere miniaturen staat de vorst bij wijze van statement afgebeeld in een Bijbelse context.
Helaas: het gearrangeerde huwelijk blijkt geen geslaagde match. Andreas wordt vermoord, hoofdverdachte Johanna vlucht naar Frankrijk en het manuscript belandt aan het begin van de zestiende eeuw in het Leuvense Atrechtcollege. Na de Franse Revolutie komt de bijbel in het Mechelse Groot Seminarie terecht, dat het manuscript in 1969 in depot geeft aan de Maurits Sabbebibliotheek van de Faculteit Theologie en Religiewetenschappen.
In de wieg
Het had op geen betere plaats kunnen landen: de universiteit heeft met het Book Heritage Lab van Lieve Watteeuw een expertisecentrum voor onderzoek en conservatie van documentair erfgoed in huis. Mede dankzij de samenwerking met het Imaging Lab van de KU Leuven Bibliotheken hebben de onderzoekers bovendien een waaier aan mogelijkheden voor hoogtechnologische beeldvorming. De bijbel werd ook al volledig gedigitaliseerd.
Het fragiele stuk erfgoed wordt nu verder onderzocht, onder meer met de microdome: een koepel met een ingebouwde camera en met 228 witte ledlampjes die beurtelings oplichten. Het boek wordt klaargelegd in de boekenwieg, dan worden opnames gemaakt. Bliksemsnel: zo’n twee tot vier minuten, afhankelijk van de instellingen. Het klaarleggen duurt langer…
De opstelling maakt het mogelijk om een voorwerp vanuit een vast standpunt met een hele reeks verschillende belichtingshoeken te fotograferen. Het resultaat is een dynamisch virtueel beeld dat je op je computerscherm kan manipuleren, alsof je het naar het licht draait. Je ziet details van het reliëf en de textuur die je met het blote oog nooit zou kunnen waarnemen. Bovendien hoef je geen stalen te nemen of het kostbare handschrift op een andere manier aan te tasten. Met de microdome konden de onderzoekers bijvoorbeeld een studie maken van de verflagen in het handschrift. Het stelde de letterlijk en figuurlijk schitterende openingsminiatuur van de bijbel in een nieuw licht.
De onderzoekers groeven nog dieper in de werkwijze van de miniaturisten door folio’s van de bijbel multispectraal te fotograferen – met verschillende soorten licht dus, van ultraviolet tot infrarood. Zo slaagden ze er ook in om moeilijk leesbare stukken tekst weer identificeerbaar te maken.
Andere kijk
Al die onderzoeksresultaten samen vormen een aardige staalkaart van de meerwaarde van de samenwerking tussen het Book Heritage Lab en het Imaging Lab. Die wierp ook haar vruchten af in projecten rond andere topstukken die aan KU Leuven bewaard worden, zoals de Symphonia van Hildegard van Bingen en de charters van de oude universiteit. Het huwelijk tussen de twee laboratoria kreeg inmiddels de toepasselijke naam VIEW, en werd in 2021 officieel ingezegend, met een erkenning als KU Leuven Kernfaciliteit.
Meer lezen?
stories.kuleuven.be/nl/verhalen/de-bijbel-van-anjou-blijft-verrassen