Wat gebeurt er als je fruitvliegen cocaïne voorschotelt? Een groep onderzoekers aan de Universiteit van Utah nam de proef op de som en constateerde dat de mens op genetisch vlak grote gelijkenissen vertoont met de fruitvlieg. En dat blijkt enorm waardevol in het onderzoek naar verslaving.
We lijken genetisch meer op fruitvliegjes dan we zouden denken. Daardoor zouden de kleine beestjes die doorgaans als vervelende indringers worden beschouwd ons wel eens waardevolle inzichten kunnen bieden in mogelijke therapieën voor verslaving.
‘Zo’n 80 procent van de genen die bij mensen een rol spelen in ziektes, komen ook bij de fruitvlieg voor’, zegt Cleo Crunelle, professor psychiatrie en verslaving aan de Vrije Universiteit Brussel. Daardoor zijn de insecten belangrijk voor genetisch onderzoek. Ze werden eerder al gebruikt in onderzoek naar alcoholverslaving, en nu dus ook bij cocaïne.
Evolutionaire afkeer
In het experiment kregen de fruitvliegjes de keuze tussen twee soorten suikerwater, een met cocaïne en een zonder. Evolutionair zijn fruitvliegen ingesteld om plantaardige gifstoffen te mijden, en daar valt cocaïne ook onder. De bittere smaak van de drug zorgt ervoor dat ze er niet vrijwillig naar gaan grijpen.
Maar hoe weten de fruitvliegjes op voorhand hoe cocaïne smaakt? ‘Ze proeven met hun voorpoten’, zegt Crunelle. Dankzij smaakreceptoren herkennen ze het verschil tussen beide suikerwaters, nog voor ze het product effectief consumeren.
‘We gaan geen supermens maken die alleen resistent is tegen verslaving.’
Verslavingsdrang
Door de smaaksensorische neuronen voor de bitterreceptoren uit te schakelen, toonden de vliegen binnen de 12 tot 18 uur een duidelijke voorkeur voor het suikerwater met cocaïne. De effecten van de drugs zijn herkenbaar. ‘De fruitvliegen worden hyperactief en gaan niet meer slapen’, zegt Crunelle. ‘Net zoals mensen ontwikkelen ze een verslavingsdrang.’
‘Er bestaat niet zoiets als één verslavingsgen’, benadrukt Crunelle. ‘Het is een samenspel van verschillende genetische varianten die met elkaar en met omgevingsfactoren interageren.’ Door genetische profielen in kaart te brengen, kan men de risico’s inschatten en tijdig ingrijpen door middel van sociale ondersteuning, stressmanagement en de monitoring van middelengebruik.
Voor wie reeds verslaafd is, kan genetica een oplossing bieden. ‘Door onderzoek kan medicatie worden afgestemd op iemands DNA’, zegt Crunelle. ‘Dat heet farmacogenetica.’ Maar dat wordt door de hoge kostprijs voorlopig nog maar beperkt toegepast.
‘Verslaving is een combinatie van ongeveer 60 procent genetische aanleg en 40 procent omgevingsfactoren.’
Beloningssysteem
Maar wat maakt cocaïne zo verslavend? ‘De drug blokkeert de dopaminetransporter, een mechanisme dat dopamine verwerkt’, zegt Hendrik Peuskens, diensthoofd van het team verslavingszorg in Alexianen in Tienen. Dopamine is een belangrijke stof in het beloningssysteem die zorgt voor een gevoel van geluk.
‘Door de cocaïne blijft een grote hoeveelheid dopamine in de synaps tussen zenuwcellen aanwezig, die niet kan worden weggerecycleerd’, vertelt Peuskens. Dat creëert een lange en intense kick, die het brein opnieuw wil ervaren. Daarbij ontstaat een drang en bijgevolg ook een verslaving.
Het beloningssysteem uitschakelen kan volgens Peuskens echter niet de oplossing zijn. ‘Dat systeem is ook een belangrijke drive om goed te studeren, doelgericht te werken en door te zetten.’ Met enkel een rationeel brein blijft er volgens Peuskens maar een fractie van het mens-zijn over. ‘De genetica is één ding’, zegt hij. ‘Maar we gaan geen supermens maken die alleen resistent is tegen verslaving.’
De fruitvlieg en verslaving
Hoewel de meeste onderzoeken gebeuren op muizen, ratten of apen, hebben fruitvliegen veel voordelen. ‘Het is goedkoop, makkelijk en snel’, zegt Crunelle. ‘Bovendien hebben ze geen zelfbewustzijn of complexe emoties, waardoor er minder ethische bezwaren zijn.’
De hersenstructuur van de fruitvlieg lijkt op het eerste gezicht sterk op die van de mens. De opzet is soortgelijk: het is een netwerk van zenuwcellen, zij het een veel eenvoudiger. ‘Tegenwoordig kunnen we de hersenen van fruitvliegen nauwkeurig in kaart brengen’, zegt Peuskens. ‘Ze hebben ongeveer 50 miljoen neuronenconnecties. Bij de mens zijn dat er zo’n 100 triljoen.’
Ethisch nog niet aan de orde
Het onderzoek biedt hoop, maar er moet voorzichtig mee worden omgesprongen. ‘Als mensen een groot risicoprofiel krijgen toegewezen, bestaat het gevaar van stigmatisering’, zegt Crunelle. Genetische aanleg voor verslaving mag geen sociale veroordeling betekenen.
‘Mensen moeten bovendien niet onnodig bang worden’, vervolgt ze. Iemand met een genetische aanleg kan probleemloos door het leven gaan zonder ooit in een situatie terecht te komen waar die factoren getriggerd worden. ‘Risico is geen lot’, besluit ze.
Verslaving vandaag
Volgens cijfers van het Vlaams Expertisecentrum Alcohol en andere Drugs (VAD) uit 2024 heeft 34 procent van de uitgaanders ooit cocaïne gebruikt. Van de respondenten die in de maand van het onderzoek cocaïne gebruikten, deed 31 procent het zelfs wekelijks.
Peuskens duidt dat de inzichten van het onderzoek ook omgekeerd kunnen werken. ‘Men kan er een ideale drug of aanbodstrategie mee ontwikkelen die al de hindernissen omzeilt die genetica oplegt.’ Die strategie wordt nu al deels toegepast bij casino’s en videogames. ‘Makers weten exact wanneer ze een beloning moeten geven om het brein verslaafd te houden’, zegt Peuskens. ‘Daar zit ook een hele wetenschap achter.’