De vraag of dromen een functie hebben, blijft open. Ze zouden een rol spelen in de verwerking van emotionele ervaringen, maar of ze ook nuttig zijn voor ons geheugen is onzeker.
Mensen die na een scheiding met een depressie worstelen, zijn een jaar later opvallend minder depressief als ze geregeld dromen van hun ex. Hoe gedetailleerder hun dromen zijn, hoe groter het effect. Als mensen een droom hebben met nogal wat beangstigende elementen, zijn ze de volgende dagen aanzienlijk minder bang dan anders.
We dromen dus soms om te kunnen vergeten, poneerden onderzoekers in in het vakblad Scientific Reports. Dromen zouden een actieve rol spelen in de nachtelijke verwerking van emoties. Het gaat ook op in de omgekeerde richting: hoe positiever iemands relaas over een droom is, hoe positiever zijn of haar emotionele reacties de volgende dag.
Maar wetenschappers zijn het niet eens over de rol van dromen in geheugenprocessen. Sommigen stellen zelfs dat we nog altijd niet zeker weten of dromen überhaupt een functie hebben. Na de ontdekking in de jaren 1950 van het concept van de remslaap, de diepe slaap met zijn snelle oogbewegingen (rem staat voor rapid eye movement), raakte het onderzoek naar dromen in een stroomversnelling. We dromen vooral tijdens deze fase van onze slaap – remslaap maakt gemiddeld zo’n 20 procent van onze totale slaap uit.
De snelle oogbewegingen zouden rechtstreeks aan het droomproces gelinkt kunnen zijn: we zouden als het ware kijken naar de beelden in onze dromen.
Gekleurde kijk
De eerste min of meer coherente experimenten rond dromen gebeurden in de jaren 1960, vooral in gecontroleerde omstandigheden in slaaplaboratoria. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat er in de gerapporteerde dromen van de proefpersonen nogal wat beelden uit de laboratoria zelf opdoken.
Vervolgexperimenten legden duidelijke verbanden tussen dromen en recente ervaringen. Als proefpersonen tijdelijk rondliepen met een speciale bril met rode glazen, die een apart gekleurde kijk op hun leefomgeving gaven, doken er opvallend veel rode elementen in hun dromen op. Bij twee derde van de mensen die in de uren voor hun slaap het blokkenspel Tetris speelden, kwamen er in de dromen opvallend veel blokken voor. Mensen die intensief taallessen volgden, bleken ’s nachts geregeld te dromen van elementen uit de lessen.
De meeste dromen herinneren we ons niet, omdat de hersenen ze niet als relevant beschouwen.
Bij iets meer dan de helft van de mensen duiken in hun dromen systematisch elementen uit hun dagelijkse ervaringen op, luidt de algemene conclusie van recente overzichtsartikelen. We zouden dromen dus kunnen interpreteren als een venster op de inspanningen van onze hersenen om ervaringen te consolideren – lees: van het korte- naar het langetermijngeheugen over te hevelen. In dat opzicht zouden dromen niet meer zijn dan een neveneffect van de werking van onze hersenen, eerder dan een activiteit die bijdraagt tot het verwerkingsproces zelf.
Epileptische aanvallen
Pas in 2016 verscheen in het vakblad Science voor het eerst solide bevestiging van het vermoeden dat de remslaap cruciaal is voor het vastleggen van herinneringen, hoewel die toen nog uitsluitend gebaseerd was op experimenten met muizen. De studie maakte een onderscheid tussen ruimtelijke herinneringen – in casu het doorgronden van een doolhof op zoek naar voedsel – en emotionele.
Nauwgezet onderzoek naar de werking van onze hersenen, onder meer bij mensen met epileptische aanvallen die ter bestrijding daarvan permanente sondes in hun hersenen ingeplant kregen, verruimde de inzichten naar onze eigen soort. In 2020 verscheen in Neuron een anatomische invulling van de link tussen dromen tijdens de remslaap en geheugenvorming.
De consolidatie van herinneringen tijdens het slapen zou vooral gebeuren in een specifieke groep hersencellen die bekendstaan als ‘adult born neurons’: neuronen die gevormd worden tijdens ons leven. Lang werd gedacht dat we al bij de geboorte over al onze hersencellen beschikken, maar er kunnen dus ook op volwassen leeftijd nog hersencellen gecreëerd worden, met name in de hippocampus: de hersenzone die instaat voor de vorming van onze herinneringen.
Vooral vlak na hun creatie zouden die neuronen cruciaal zijn voor de nachtelijke consolidatie van ervaringen in herinneringen, in een specifieke zone van de hippocampus (voor de ingewijden: de gyrus dentatus). Die neuronen zijn niet heel algemeen en evenmin frequent actief, maar als ze in actie komen, vertonen ze een uitzonderlijk grote flexibiliteit. Zonder hun bijdrage zou het veel moeilijker zijn om nieuwe elementen coherent in ons geheugen op te slaan.
Onze eigen schepsels
Een uitgebreid overzichtsartikel van de link tussen dromen en geheugen in Current Neurology and Neuroscience Reports kwam in 2014 tot de conclusie dat het nog altijd niet duidelijk is of dromen courant een nuttige functie hebben. Een substantieel deel van onze dromen zou niet rechtstreeks gelinkt kunnen worden aan geheugenprocessen. Ze lijken soms gewoon samenraapsels van losse elementen die willekeurig uit ons geheugen worden geplukt en aan elkaar geplakt.
Zo duiken er geregeld fantasy-elementen in dromen op, of mensen die we nooit ontmoet hebben, soms mensen die niet eens bestaan – onze eigen schepsels dus. Het zouden beelden kunnen zijn die ontstaan terwijl onze hersenen een grote hoeveelheid informatie scannen in hun zoektocht naar de beste plek om nieuwe informatie op te slaan.
Wat wel opvalt, is dat er in veel dromen elementen uit onze jonge jaren opduiken. Die zouden fungeren als een soort template, waartegen de rest wordt afgemeten. Maar de meeste dromen herinneren we ons niet, waarschijnlijk omdat de hersenen ze niet als relevant beschouwen en niet opslaan in het langetermijngeheugen. Alleen als je plots wakker wordt tijdens het actieve droomproces in de remslaap, kun je er elementen uit meenemen naar je bewustzijn. Wat dat betreft, bestaan er trouwens grote individuele verschillen tussen mensen, onder meer afhankelijk van hun slaappatroon.
Pijnlijke ervaringen
Dat zou anders kunnen zijn voor emotionele droomelementen, die wel belangrijke functionele aspecten hebben, stelt een verslag in Current Biology. Daarbij spelen de amygdala, de zones in de hersenen die instaan voor de verwerking van emoties, een actieve rol. Dromen zouden nuttig kunnen zijn om ‘de angel uit pijnlijke ervaringen’ te halen.
Ze zouden zelfs een soort ‘nachtelijke therapie kunnen zijn, die de scherpe kanten van de ervaringen van de dag haalt’. Slechte herinneringen worden ‘gereactiveerd, in perspectief geplaatst, geconnecteerd en geïntegreerd in wat er al in de hersenen opgeslagen is, en dat in een slaapfase waarin de stresspromotoren uitgeschakeld zijn, zodat ze als minder stressvol ervaren worden.’
Dromen zouden een nachtelijke therapie kunnen zijn, die de scherpe kanten van ervaringen van de dag haalt.
Wetenschappers hebben ook steeds meer aandacht voor wat ze de ‘schemerzone’ tussen wakker zijn en slapen noemen. Anekdotische evidentie suggereert dat we dan extra creatief kunnen zijn. Zowel uitvinder Thomas Edison, de man van de telefoon, als schilder Salvador Dalí zou de gewoonte hebben gehad om in te dutten met een bal of een kop in de hand, die dan viel als ze net in slaap gevallen waren, waardoor ze meteen weer wakker werden en ‘creatieve ideeën die opborrelden in een staat van semibewustzijn’ konden capteren.
Het vakblad New Scientist vatte het wetenschappelijk onderzoek naar die periode samen: ze zou telkens zo’n 10 minuten duren voor je echt in slaap valt of weer wakker wordt. Een belangrijke eigenschap van deze fase is ‘hypnagogia’, waarin je soms bizarre droomachtige ervaringen kunt hebben, zoals het gevoel te vallen of te zweven. De term is in gebruik sinds 1848 en werd destijds al geassocieerd met ‘onlogische gedachten’.
Verwrongen gezichten
Pas recent is het onderzoek ernaar opgevoerd. Hypnagogia zou algemeen voorkomen, maar heel variabel zijn van individu tot individu, zowel in frequentie als in de manier waarop het zich manifesteert. Sommige mensen ervaren bizarre zintuiglijke ervaringen, zoals absurde combinaties van geluiden, beelden en smaken. Anderen krijgen levendige dromen, zoals die tijdens hun remslaap. Die bevatten niet zelden elementen uit de voorbije dag die herbeleefd worden, maar doorgaans in een andere context van bijvoorbeeld achtergrondgeluiden. De meeste mensen omschrijven de ervaringen als ‘beangstigend’, vooral omdat hun gevoel van ruimte en tijd compleet ontregeld kan zijn en er veel verwrongen gezichten in opduiken.
Met nieuwe onderzoekstechnieken probeert men na te gaan wat er dan juist in de hersenen gebeurt. Sommige hersenzones zijn dan nog wakker, terwijl andere al in slaapmodus gaan, maar het is geen vast gegeven, zodat er geregeld geswitcht wordt tussen de twee toestanden. Dat kan minutenlang aanslepen voor ons hoofd omschakelt naar de eerste fase van de echte slaap. Je verliest dan geleidelijk de controle over je gedachten, waardoor je eventjes in een extra creatieve modus kunt verzeilen, omdat je bewuste invloed op je denken uitgeschakeld is.
Het vakblad Nature linkte vergelijkbare bevindingen aan wat mensen een aha-ervaring noemen, waarin je plots, zonder het goed te beseffen, op een briljant idee komt of een oplossing vindt voor iets waar je al dagenlang mee worstelde – eureka heet dat in een andere context. Nogal wat van die momenten gebeuren ’s nachts. Mensen worden plots wakker met een schitterend idee of een oplossing voor een probleem, zonder dat ze goed weten hoe ze ertoe kwamen. Dikwijls heb je dan ’s morgens wel moeilijkheden om het weer op te rakelen, tenzij je het gezond verstand had om er ’s nachts snel iets van op een stukje papier op je nachttafel te kribbelen.
Gedachten loslaten
Het loslaten van je gedachten kan dus inspirerend werken. Recent onderzoek, gepubliceerd in Nature Communications, toonde aan dat bij dit soort eureka-ervaringen zones in zowel de emoties sturende amygdala als het gyrus-deel van de hippocampus van ons geheugen in hogere activiteitsmodus gaan. Hoe groter de neuronale reorganisatie, hoe makkelijker het nieuwe inzicht herinnerd kan worden. De onderzoekers konden zo het mechanisme achter de overgang van betekenisloos naar betekenisvol uittekenen, toch in die mentale constellatie.
Als je je bewuste denken begint uit te schakelen, gaan je hersenen in een extra creatieve modus.
Maar de hersenen zullen altijd wat mysterieus en ongrijpbaar blijven. Recente inzichten wijzen ook uit dat ze constant, of toch op zijn minst in hun meest actieve periodes, op de smalle grens tussen orde en chaos balanceren. ‘Creativiteit ontstaat uit de capaciteit van de hersenen om nieuwe ideeën te exploreren, terwijl ze tegelijk genoeg structuur behouden om er betekenis aan te geven’, zei een neuroloog in New Scientist. ‘De kritieke grens tussen orde en chaos kan de ideale neuronale omgeving bieden om de hersenen toe te laten vlotjes te shiften tussen spontaan en afwijkend denken enerzijds en gefocust en doelgericht redeneren anderzijds.’
Nieuwe inzichten wijzen ook uit dat slaap nodig is om de hersenen toe te laten die kritieke fase te bereiken. Hoe langer we wakker zijn, hoe minder ze in staat zijn om de wankele balans te behouden en hoe meer capaciteit tot originaliteit ze verliezen. Ook de hersenen zelf hebben dus onze slaap nodig om optimaal te functioneren.
