Het geheim van superagers: waarom Mick Jagger maar niet ouder wordt

Wetenschappers kijken met grote interesse naar een groep tachtigplussers die bekend staan als superagers. Op hoge leeftijd werkt hun geheugen nog even goed als dat van mensen van 50. ‘Ze zijn sociaal, energiek, en houden van een goed glas wijn.’

Op sommige mensen lijkt de tand des tijds minder vat te hebben. Ook op hoge leeftijd blijven hun geheugen en andere cognitieve functies intact. Superagers worden ze genoemd. Het zijn mensen van 80 jaar en ouder die mentaal (en meestal ook fysiek) een stuk fitter zijn dan hun leeftijdgenoten. Op geheugentests scoren ze even goed als mensen van 50 jaar oud. De term superager werd gemunt door de Amerikaanse neuroloog Marek Marsel Mesulam, die verbonden is aan Northwestern University, waar wetenschappers al 25 jaar onderzoek verrichten naar deze superouderen, die de wetten van de cognitieve achteruitgang tarten.

‘Superagers verouderen trager dan anderen’, zegt medisch antropoloog Reginald Deschepper, emeritus hoogleraar en auteur van het boek Je brein in topconditie. ‘Dat zie je nog scherper bij een groepje honderdplussers, die over een uitzonderlijk geheugen en een heel sterke fysieke conditie beschikken. Er zijn kennelijk biologische mechanismen die hen beschermen, waardoor schadelijke zaken veel minder effect op hen hebben. Denk aan iemand als de Franse Jeanne Calment, officieel de oudste persoon ter wereld tot dusver, die 122 jaar oud is geworden.’

‘Op 85-jarige leeftijd lijdt 25 procent van de bevolking aan cognitieve stoornissen zoals dementie’, zegt neuroloog Bernard Hanseeuw (UC Louvain en Harvard Medical School). ‘En zeker de helft van de mensen in die leeftijdsgroep heeft weliswaar geen dementie, maar wel laesies of beschadigingen in het hersenweefsel van het type alzheimer of andere neurodegeneratieve ziekten, die milde achteruitgang veroorzaken.’ Wat maakt superagers dan zo uniek en onderscheidt ze van hun leeftijdsgenoten?

Uit de autopsie van gedoneerde hersenen van superagers leerden onderzoekers van Northwestern Medicine dat er iets bijzonders aan de hand is met hun brein. In tegenstelling tot de typisch verouderende en krimpende breinen van hun leeftijdsgenoten, bezitten superagers een jonge breinstructuur met unieke cellulaire trekken. Superagers blijken in bepaalde, voor het geheugen cruciale delen van de hersenen zenuwcellen te hebben die groter, vitaler en gezonder zijn dan die van hun leeftijdsgenoten, en soms zelfs groter dan die van mensen van middelbare leeftijd.

Extra breincapaciteit

Want ook als in het brein van superagers wél sporen van dementie – denk aan de plaques en kluwens die de ziekte van Alzheimer veroorzaken – worden aangetroffen, gaan ze toch niet het gedrag van zo’n ouder brein vertonen. De waarschijnlijke verklaring daarvoor, zeggen neurologen, is dat superagers in de loop van hun leven een grote cognitieve reserve hebben onderhouden en opgebouwd. Die extra breincapaciteit beschermt superagers tegen cognitief verval en de gevolgen van ziektes als alzheimer.

‘De hersenen zijn vergelijkbaar met een spier’, zegt Deschepper. ‘Ook wie zijn hele leven aan krachttraining heeft gedaan, zal op zijn 80^e veel spiermassa kwijt zijn. Maar als je over een grote spierreserve beschikt, blijf je toch beter bestand tegen problemen die typisch zijn voor de ouderdom. Met de hersenen gaat het net zo.’

Wetenschappers hopen dat onderzoek van de hersenen van superagers kan helpen in de strijd tegen de ziekte van Alzheimer, de meest voorkomende vorm van dementie. ‘Als we de mechanismen begrijpen die optimale veroudering mogelijk maken’, zegt Alzheimer-specialist Hanseeuw, ‘de betrokken genen en omgevingsfactoren die ervoor zorgen dat sommige breinen een pathologie niet ontwikkelen of er veerkrachtig op reageren, kunnen we dat proberen in te zetten bij patiënten die deze pathologie wél ontwikkelen.’

Ook volgens neuroloog Sebastiaan Engelborghs (UZ Brussel – VUB) valt er veel te leren van superagers, ‘mensen die eigenlijk beschermd zijn tegen dementie.’ Maar nóg interessanter dan post mortem hersenonderzoek vindt de professor de studie van levende superagers. ‘Welke levensstijl hanteren ze? Wat is hun genetische achtergrond? Welke persoonlijkheidskenmerken hebben ze?’ Inzicht verwerven in die geheimen van superagers, biedt veel perspectief voor grootschalige preventieprogramma’s.

Drie glazen whisky

Gezonde hersenen zijn voor een stuk aangeboren en sommige families hebben nu eenmaal de genetica mee. ‘Zeker bij 100-plussers spelen die zogenaamde longevity genes een rol in het beschermen van brein en lichaam tegen het verouderingsproces’, zegt Deschepper.

Maar ook persoonlijkheidskenmerken onderscheiden superouderen van doorsnee-ouderen. Superagers blijken, ondanks hun soms heel verschillende levensstijl, opvallend sociaal actief en energiek. ‘Van sociaal contact wéten we dat het helpt om dementie te voorkomen’, zegt Engelborghs. ‘Breinreserve bouw je op door scholing en door constant bij te leren. Maar ook door sociale contacten. Daarom is bijvoorbeeld werken een uitstekende manier om je breinreserve in stand te houden. Werken is cognitief uitdagend en betekent doorgaans ook het behoud van sociale interactie.’

Sociaal isolement heeft dan weer het tegenovergestelde effect op de hersenen. ‘Vaak is er natuurlijk een wisselwerking tussen fysieke gezondheid op hoge leeftijd en een sterk sociaal netwerk’, zegt Deschepper. ‘Als je fysiek achteruitgaat, heb je de neiging om je terug te trekken in je eigen wereldje, waardoor ook je cognitieve gezondheid versneld afneemt.’

Superagers, zagen onderzoekers ook, houden van gezelligheid en de goede dingen des levens, zoals een glas wijn voor het slapengaan. Levensgenieters dus, zij het met mate. Want in weerwil van voorbeelden zoals Jeanne Calment, die rookte tot ze de 100 voorbij was, of Winston Churchill, die drie glazen whisky dronk bij het ontbijt en toch 90 jaar oud werd, gaan een gezonde levensstijl en fitte hersenen meestal hand in hand. ‘De meeste superagers zijn hun leven lang fysiek gezond én cognitief actief geweest’, zegt Hanseeuw.

Slaap is ook vitaal. ‘Trek een nachtje door en laat de volgende ochtend je kenvermogen testen, dan weet je het wel’, zegt Hanseeuw, die voorts ook wijst op het belang van gezonde voeding – ‘een weldaad voor geheugen en brein’. ‘Te veel suiker, te veel cholesterol, een hoge bloeddruk en roken beschadigen onze bloedvaten, ook de vaten van de hersenen.’

Giftige stoffen

De laatste jaren komt er meer aandacht voor wat Eric Topol, Amerikaans topdokter en auteur van de bestseller Super Agers het belang van ‘lifestyle +’ noemt. Daarbij gaat het niet alleen om klassiekers zoals voeding, lichaamsbeweging en slaap, maar ook om omgevingsfactoren in de brede zin. Denk aan: weinig of veel contact met de natuur, blootstelling aan luchtvervuiling en giftige chemicaliën zoals pfas of de aanwezigheid van microplastics. ‘Allerlei zaken die een invloed hebben op het lichaam en het microbioom, en in tweede orde ook op het brein’, zegt Deschepper.

Ook sociaal-economische positie en opleidingsniveau spelen een rol, net zoals trauma’s, negatieve ervaringen uit de kindertijd en depressies. ‘Het kan allemaal een grote impact hebben op je cognitieve prestaties op latere leeftijd’, legt Engelborghs uit.

Samen met journaliste Barbara Ceuleers publiceerde Engelborghs onlangs het boek Vergeet dementie!, met een bespreking van 14 ‘beïnvloedbare risicofactoren’ van dementie. ‘Door daarop te werken kunnen we 45 procent van alle dementiegevallen uitstellen of voorkomen.’ Daarmee vergroot je dus de kans om ooit zelf een superager te worden, maar zekerheid heb je nooit.

Taxichauffeurs

Vanaf een jaar of 40 beginnen mensen vaker te merken dat ze even niet op een woord komen, of de naam van iemand die ze recent hebben ontmoet alweer vergeten zijn. Maar, legt neuroloog Hanseeuw uit, niet zozeer ons geheugen, wel onze aandachtfuncties en denksnelheid gaan met het ouder worden achteruit. ‘Je hebt aandacht en concentratie nodig om iets weg te schrijven in je permanente geheugen. Ik ben nu de veertig voorbij en heb lang niet meer dezelfde aandachtsspanne als toen ik twintig was. Met het ouder worden, wordt dat steeds erger. Je kunt minder informatie in één keer verwerken en het vergt grotere inspanningen om informatie te onthouden. Maar áls de informatie eenmaal is verwerkt en er geen door ziekte veroorzaakte geheugenproblemen zijn, wordt ze wel degelijk in het geheugen vastgehouden.’

Bij superagers blijven aandacht en denksnelheid ook op gevorderde leeftijd op hoog niveau functioneren. Die superagers hebben dan misschien een genetisch voordeel dat jij niet hebt, het is nooit te laat om aan je mentale fitheid en cognitieve vaardigheden te werken. Het brein trainen door hobby’s of andere activiteiten helpt tegen aftakeling. Hoogopgeleide mensen, die vaker intellectuele arbeid verrichten, hebben op dit vlak een streepje voor, maar er bestaat ook interessant onderzoek naar de hersenen van taxichauffeurs en buschauffeurs in Londen vóór de komst van de gps, vertelt Deschepper. Het brein van taxichauffeurs, die voor elke rit een andere route moesten uitdokteren, bleek veel sterker ontwikkeld en bestand tegen verval dan dat van buschauffeurs, die steeds weer dezelfde route aflegden.

Het maakt eigenlijk niet uit hoe je precies je brein stimuleert. ‘Het aantal cognitieve activiteiten dat een mens kan doen, is oneindig’, zegt Hanseeuw. ‘Of het nu gaat om Chinees leren of een potje scrabble, het doet er niet toe, als je maar bezig blijft.’

Het goede nieuws is dat we gemiddeld allemaal gezonder oud worden, legt Deschepper uit. ‘Mensen van 70 vandaag hebben een fysieke en cognitieve toestand die vergelijkbaar is met die van 60’ers een halve eeuw geleden. Door de verbetering van de geneeskunde – ook vaccinaties lijken cognitieve veroudering te vertragen – door te letten op onze voeding, door meer aandacht voor omgevingsfactoren, kan nu iedereen een beetje een superager worden, en zijn brein en geheugen langer gezond houden.’

Of liever: heeft iedereen meer kansen om zo’n superager te worden. ‘Er zijn altijd pechvogels. Mensen die helemaal gezond leven, die zelfs genetisch alle kenmerken van een superager hebben, en toch problemen krijgen’, vervolgt de medisch antropoloog.

Onsterfelijkheid

Mick Jagger, de 82-jarige zanger van The Rolling Stones die nog als een veulen over het podium dartelt, is maar één jaar jonger dan de gewezen Amerikaanse president Joe Biden, die voor het oog van de wereld zijn fysieke en cognitieve neergang etaleerde. Maar Jagger is vermoedelijk een superager, zegt Deschepper. ‘Hij leefde ­vroeger helemaal niet zo gezond, maar laat zich naar verluidt vandaag omringen door een team dat alle risicofactoren voor veroudering optimaal probeert aan te pakken, met voeding en veel sport, maar ook heel veel breintraining.’

Experts benadrukken dat cognitieve achteruitgang een ingewikkeld samenspel is van op elkaar inwerkende factoren, waarin ook de genetica een aandeel heeft. Dat laatste hebben we, voorlopig althans, niet in de hand. Maar in de (verre) toekomst mogelijk wel. Wetenschappers slaagden er al in om oude cellen op het netvlies van muizen opnieuw jonger te maken, waardoor die muizen opnieuw konden zien.

Niet alleen door celvernieuwing, maar ook door wetenschappelijke innovaties in orgaantransplantatie en gentechnologie hopen wetenschappers ooit veroudering te vertragen of zelfs de biologische klok te kunnen terugdraaien. Het per ongeluk opgenomen en uitgelekte privégesprek tussen de Russische president Vladimir Poetin en de Chinese president Xi Jinping over het bereiken van onsterfelijkheid, was dan ook niet zo van de pot gerukt. ‘Het is niet toevallig dat uitgerekend rijke mensen en machthebbers daarmee bezig zijn. Jonge mensen willen rijk worden, rijke mensen willen opnieuw jong worden. Het onderzoek in de zogenaamde longevity science, dat extreem duur is, wordt dan ook voor een belangrijk stuk gefinancierd door mensen met veel geld die daar een persoonlijk voordeel uit hopen te halen.’