Kleine visjes leven doorgaans kort en intens. Maar er zijn, zoals altijd in de natuur, uitzonderingen op de regel. De kleine pieterman is er zo een. Het beestje wordt zelden groter dan 10 centimeter, maar kan wel 15 jaar oud worden. En hij produceert ook nog eens gif. ‘Een steek van een pieterman veroorzaakt ernstige pijn.’
Hij dankt zijn aparte overlevingsstrategie aan een rustige levensstijl. In de zomer ligt hij stil in het zand op de bodem van de zee te wachten tot er een prooi passeert – geen wilde achtervolgingen dus. In de winter migreert hij naar dieper water, waar hij maandenlang inactief is. Qua voortplanting is er evenmin gedoe: eitjes en zaad gaan gewoon het water in en moeten elkaar op eigen kracht zien te vinden. De jongen komen tijdelijk in het plankton terecht en kunnen op geen enkele vorm van ouderzorg rekenen.
Bovendien heeft de kleine pieterman een extra aanpassing die voordelen biedt voor een weinig beweeglijk leven: hij produceert gif. Zijn Latijnse soortnaam is vipera: adder – zijn giftigheid moet al lang bekend zijn. De voorste rugvin bevat harde stekels, die tijdens een prik gif loslaten. Ook op de kieuwdeksels zit een stekel met gif. Roofdieren zullen extra voorzichtig zijn als ze een pieterman opmerken. Doorgaans zijn van een ingegraven beestje wel alleen maar de ogen en de top van de rugstekels te zien.
De pijn van een steek van een kleine pieterman is zo acuut dat de meeste mensen een behandeling op prijs stellen.
De kleine pieterman leeft dicht bij de kust, ook van ons deel van de Noordzee. Bij laagwater kan hij binnen het bereik van pootjebadende strandgasten komen. Een steek van een pieterman veroorzaakt ernstige pijn. Ze is zelden gevaarlijk, maar de pijn is toch zo acuut dat de meeste mensen een behandeling op prijs stellen. De beste aanpak is de getroffen voet in heet water te steken (of met een haardroger bewerken). Het gif heeft een complexe structuur die uiteenvalt bij hoge temperaturen. Meestal zijn de ergste symptomen na een dag voorbij.
Het visje floreert bij hogere watertemperaturen, waardoor het in onze contreien in opmars is – een gevolg van de klimaatopwarming. Volgens gegevens van het Vlaams Instituut voor de Zee zijn er dit jaar zeven keer meer kleine pietermannen in onze kustwateren dan vorig jaar. Hun plaatselijke populatie is nu tien tot vijftien keer groter dan eind jaren 1990 – er zijn er zo’n honderd op een oppervlakte zee zo groot als een voetbalveld. Watersandalen dragen kan een pijnlijk contact vermijden.
Wetenschappers hebben de structuur van het gif in detail geanalyseerd en nagegaan of het farmaceutische eigenschappen kan hebben. In pure vorm blijkt het cellen massaal de dood in te jagen, zowel rode bloedcellen als darmkankercellen. Dat laatste suggereert een potentieel als antikankermiddel.
De naam kleine pieterman impliceert dat er ook een grote pieterman is. Die is lichter van kleur en kan tot 40 centimeter lang worden. Hij is bij ons veel minder talrijk dan zijn kleine naamgenoot. Op de waarnemingensite van Natuurpunt staan 59 meldingen voor de grote en 750 voor de kleine pieterman. Maar ook van de grote worden er de laatste jaren steeds meer gezien. Zijn giftigheid zou gelijk zijn aan die van de kleine maar hij leeft dieper in de zee, dus de kans op contact met mensen is veel kleiner.
