De oorsprong van covid-19: hoe transparant wil China zijn?

Een wildedierenmarkt in Guangzhou ten tijde van een SARS-uitbraak in 2004. © Reuters
Trui Engels
Trui Engels Journalist Knack

Onderzoekers gaan vanaf deze week op zoek naar de weg die Sars-CoV-2 aflegde vooraleer het de mens bereikte. Maar op die zoektocht liggen nogal wat hindernissen.

Op 9 januari 2020 stierf officieel de allereerste persoon aan de gevolgen van een gloednieuw virus. Het ging om een nieuwe stam binnen de familie van de coronavirussen die in december 2019 voor het eerst werd geïdentificeerd in het Chinese Wuhan. Dat is ook de plek waar een jaar later, op 14 januari 2021, tien internationale experts van de Wereldgezondheidsorganisatie WHO zullen aankomen voor een onafhankelijk onderzoek naar het pad van het virus vooraleer het de mens bereikte. Want, een jaar na de start van de coronapandemie weten we nog altijd niet hoe, waar en wanneer het virus, dat covid-19 veroorzaakt, begon te circuleren in Wuhan, van waaruit het wereldwijd tot nog toe meer dan 90 miljoen mensen heeft besmet en bijna 2 miljoen mensen heeft gedood.

Een van de tien WHO-wetenschappers is de Nederlandse virologe Marion Koopmans. Zij maakte deel uit van het team dat in 2013 het MERS-virus, dat zo’n 850 mensen doodde, kon traceren naar een dromedaris als intermediare gastheer voor het virus. Tijdens de coronapandemie merkte ze ook een snelle verspreiding op van Sars-CoV-2 binnen Europese nertsenkwekerijen. ‘Studies naar de origine van deze pandemie zullen zich vooral toespitsen op dieren die gekweekt worden voor voedsel en pels’, zegt ze in het wetenschappelijk vakblad Nature.

Wat weten we ondertussen?

Wetenschappers kunnen één zaak met honderd procent zekerheid stellen. Het gaat om een natuurlijk virus en niet een virus dat door de mens gemaakt is in een lab of genetisch is gemodificeeerd. Er is daarnaast geen enkel bewijs dat het virus per ongeluk is ontsnapt uit een labo in Wuhan, al sluiten de tien WHO-wetenschappers deze piste niet helemaal uit. ‘Alle mogelijkheden liggen op tafel’.

Er bestaat consensus dat het virus eerst circuleerde in vleermuizen. De genetische code van Sars-CoV-2 is immers voor 96 procent gelijk aan dat van coronavirussen in vleermuizen. Daarna zou het overgesprongen zijn naar een nog onbekend dier. Eerst werd gedacht aan een schubdier, wat erop zou kunnen wijzen dat het virus zijn oorsprong niet kent in China, want schubdieren worden meestal illegaal ingevoerd vanuit andere Aziatische landen, zoals India. Maar de sprong kan natuurlijk ook gebeurd zijn nadat de schubdieren al geïmporteerd waren. Andere dieren die mogelijk in aanmerking komen als intermediaire gastheer zijn katten, nertsen, fretten en hamsters.

Waar de crossover gebeurde is een raadsel. Aanvankelijk werd gewezen naar een markt in Wuhan waar levende dieren worden verkocht, zoals de civetkat die verantwoordelijk is voor de oversprong van SARS naar de mens, maar uit een rapport uit The Lancet blijkt dat van de 44 eerste covidgevallen in Wuhan, er 13 geen link hadden met de markt.

Wellicht was de Wuhan-markt niet de plek waar het virus van dier op mens overging, maar wel het allereerste superspreading event, waarbij één persoon een atypisch aantal anderen heeft besmet. Het is dus zaak om te achterhalen waar de besmette werknemers van de markt voor hun besmetting naartoe hebben gereisd.

Het kan ook zijn dat het virus rechtsreeks overging van vleermuis naar de mens. Daarvoor kijken wetenschappers naar een grottencomplex ten zuiden van Wuhan in de provincie Yunnan, aan de grens met Laos, Vietnam en Myanmar. Het is daar waar wetenschappers in 2017 de vleermuizensoort identificeerde die verantwoordelijk is voor SARS. Er zou een crossover kunnen ontstaan zijn toen mensen uitwerpselen van vleermuizen verzamelden voor bemesting.

De civetkat maakte de sprong van SARS naar de mens mogelijk.
De civetkat maakte de sprong van SARS naar de mens mogelijk.© reuters

Wat zijn de grootste hindernissen?

Ten eerste is heel wat initieel bewijsmateriaal verloren gegaan toen de Chinese gezondheidsautoriteiten de Wuhan-markt op 1 januari verzegelden en alles grondig desinfecteerden, al dan niet met opzet. Daardoor bleef er voor de eerste Chinese wetenschappers nog heel weinig materiaal over om mee te werken. Omdat de stad Wuhan ook meteen in lockdown ging, was het onmogelijk om van deur tot deur te gaan om met de eerste patiënten en hun families te praten.

Daarnaast is de controle en propaganda van de Chinese overheid immens. Chinese wetenschappers die hun bevindingen willen publiceren, moeten die eerst voorleggen aan een Chinese task force, die onder direct beheer staat van president Xi Jinping zelf, wat doet vermoeden dat enkel die wetenschappelijke gegevens het levenslicht zien die in het kraam passen van de Chinese overheid.

De zoektocht naar de oorsprong van het virus is politiek dan ook een heel heikele zaak. China vreest te worden aangewezen als verantwoordelijke voor de pandemie en de zaken veel te laat te hebben aangepakt. Zo zijn er aanwijzingen dat het virus al lang voor december 2019 aanwezig was in China. Uit gegevens van de krant South China Morning Post blijkt dat “patiënt nul” een man was van buiten Wuhan rond 17 november. Een analyse van de universiteit van Harvard spreekt zelfs al van besmettingen in de zomer, aan de hand van satellietbeelden van ziekenhuizen in Wuhan en online opzoekingen van covidsymptomen in de regio.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat de Chinese autoriteiten al maanden twijfel zaaien of het virus wel überhaupt uit China afkomstig is. Ze verwijzen naar onbevestigde berichten dat er al eerder mogelijke besmettingen waren in andere landen. Zo zou het virus al in oktober 2019 aanwezig zijn geweest in Italië en in maart 2019 in Spanje. Die studies zijn echter gebaseerd op antistoffen voor Sars-CoV-2, maar het is niet uitgesloten dat het eigenlijk om antistoffen van andere coronavirussen gaat, zoals een gewone verkoudheid. Ook worden huidige sporen van het virus op diepgevroren producten gebruikt als aanwijzing dat het virus uit het buitenland afkomstig zou kunnen zijn.

Hoe dan ook dreigt het WHO-team weinig tijd te hebben voor zijn onderzoek. De onderzoekers moeten bij aankomst in China eerst twee weken in quarantaine. Op 12 februari begint dan het Chinese nieuwjaarsfeest. Dan sluiten vele instituten vroeger, omdat medewerkers voor een of meerdere weken naar hun thuis terugkeren. Het land komt dan de facto tot stilstand.

Kan men de oorsprong van een virus wel achterhalen?

Ja. In een eerdere zoektocht naar patiënt nul van de ebola-uitbraak in West-Afrika werd de twee jaar oude kleuter Emile Ouamouno geïdentificeerd als eerste slachtoffer. Het kind stierf in Guinee in december 2013. De zoektocht leidde uiteindelijk naar vleermuizen in een holle boom in de buurt van waar het kind vaak speelde.

Een groot verschil met het coronavirus is dat het detectivewerk voor ebola veel makkelijker verloopt omdat dat virus ontzettend dodelijk is en heel anders dan andere aandoeningen. De symptomen van covid-19 zijn daarentegen erg gelijkend op de symptomen van andere vaak voorkomende aandoeningen. Soms zijn er zelfs helemaal geen symptomen.

Waarom is het belangrijk de oorsprong te kennen?

Een beter begrip van het ontstaan van een zoönose kan een toekomstige pandemie helpen vermijden. Als we niet begrijpen hoe iets is gebeurd, kan het opnieuw gebeuren.

Hoe zit het ondertussen met het coronavirus in China?

China heeft de epidemie sinds de lente van 2020 met alle mogelijke middelen proberen indijken, maar wordt regelmatig geconfronteerd met een opstoot. Die wordt meestal behandeld door de mensen massaal in lockdown te plaatsen, massaal te testen en na te gaan waar ze geweest zijn.

Momenteel kampt China met de grootste uitbraak sinds maanden in de provincie Hebei. De autoriteiten tonen zich gealarmeerd en riepen de ‘oorlogstoestand’ uit. De 11 miljoen inwoners van provinciehoofdstad Shijiazhuang, 300 kilometer ten noordoosten van Peking, worden aan een test onderworpen. Ook zijn er wegversperringen opgeworpen en kunnen bestuurders de stad enkel in of uit met een speciale toestemming. Ook de steden Xingtai en Nangong zijn getroffen. Daar worden ongeveer 500.000 inwoners getest.

De kans bestaat dat het Chinees nieuwjaar op 12 februari, dat altijd een gigantische volksverhuizing op de been brengt, zal worden ingeperkt.

In totaal vielen in China officieel 4634 doden door covid-19.

Het eerste jaar uit de coronapandemie in een notendop

In december 2019 werd in de Chinese miljoenenstad Wuhan een cluster waargenomen van mensen met ‘symptomen van een longontsteking van onbekende oorsprong’. China lichtte de Wereldgezondheidsorganisatie WHO officieel in op 31 december over de uitbraak van het toen nog mysterieuze longvirus. Er waren op dat moment 44 besmettingen vastgesteld, 11 mensen waren er toen reeds erg aan toe. De WHO communiceerde vervolgens op 4 januari 2020 voor het eerst over het virus, maar wachtte uiteindelijk wel tot 30 januari vooraleer de noodtoestand uit te roepen. Op 11 februari kreeg de ziekte de naam “COVID-19”. Een maand later.

Het virus verspreidde zich in de eerste helft van januari over heel China en het aantal besmettingen in het land liep tijdens die maand op tot meer dan 10.000. Midden januari dook het virus ook op in buurlanden en landen waarmee China veel internationaal verkeer had. Onder meer in Japan, de VS, Frankrijk, Australië, Duitsland, Italië en Spanje werden er in januari al besmettingen vastgesteld.

In Europa was de situatie in het voorjaar vooral in Italië en Spanje dramatisch, met onder meer schrijnende beelden van ziekenhuizen waar patiënten wegens plaatsgebrek op de grond lagen.

In ons land dook de eerste coronapatiënt op 3 februari op. Het ging om een West-Vlaamse vijftiger die geëvacueerd werd vanuit Wuhan en het virus daar had opgelopen. Begin maart ging de verspreiding in stijgende lijn, na onder meer school- en skivakanties in het zwaar getroffen Italië. Op 11 maart vielen in ons land de eerste drie dodelijke slachtoffers. Kort nadien kondigde de federale regering een lockdown af: het openbaar leven ging op slot, scholen gingen dicht en telewerk werd de norm. Pas in mei was er plaats voor versoepelingen, maar ook in het najaar werd er in ons land opnieuw een – minder harde – lockdown afgekondigd. (Belga)

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content