‘Alles is begonnen met de oerknal’ en 8 andere wetenschappelijke ideeën die rijp zijn voor de schroothoop

Trui Engels
Trui Engels Journalist Knack

De aarde is niet plat en niet het middelpunt van het heelal. Met deze theorieën rekenden we al lang geleden af. Maar welke andere gevestigde wetenschappelijke mythes zijn ook rijp voor de schroothoop?

'Alles is begonnen met de oerknal' en 8 andere wetenschappelijke ideeën die rijp zijn voor de schroothoop

Welk gevestigd wetenschappelijk concept moet nu maar eens met pensioen gestuurd worden, zodat de wetenschap verder kan oprukken? Dat is de vraag die discussieplatform Edge zich dit jaar stelt.

In het boek Wetenschappelijk onkruid geven 179 auteurs, kunstenaars en wetenschappers kort en krachtig antwoord op de vraag ‘Welk hardnekkig idee mag op de schroothoop?’

10 voorbeelden:

1. ‘Alles is begonnen met de oerknal’

'Alles is begonnen met de oerknal' en 8 andere wetenschappelijke ideeën die rijp zijn voor de schroothoop
© Reuters

Met de oerknaltheorie over de uitdijing van het heelal heeft natuurkundige Lee Smolin geen moeite. Dat is een erkend wetenschappelijk feit. ‘Wat mij dwarszit, is de veronderstelling dat met het heelal ook de tijd is ontstaan. Dat de oerknal het beginpunt is waarop het heelal ontsprong aan een toestand van oneindige hitte en dichtheid. Volgens die gedachtengang kan er niets bestaan wat ouder is dan 13,8 miljard jaar, want daarvoor bestond zelfs de tijd nog niet.’

Voor Smolin is de oerknal niet het begin van alle tijd, maar de overgang van een eerder stadium van het heelal naar het huidige. ‘De komende eeuw kunnen we nieuwe wetenschappelijke inzichten verwachten over de laatste drie minuten van het tijdperk vóór het onze, en over de natuurkundige wetmatigheden die vóór de oerknal hebben geleid tot het ontstaan van ons heelal’, aldus Smolin.

2. ‘Het analytische linkerbrein vs het creatieve rechterbrein’

Psycholoog Stephen M. Kosslyn wil komaf maken met de populaire ‘linkerbrein/rechterbrein’-mythe over de specialismen van de hersenhelften. Volgens die mythe is de linkerhersenhelft logisch, analytisch en linguïstisch, en de rechterhersenhelft intuïtief, creatief en perceptief. Bovendien zou iedereen voornamelijk één bepaalde helft van zijn brein gebruiken, waardoor er ‘linksbreinige denkers’ en rechtsbreinige denkers’ zijn. Die karakterisering is een misvatting en het wordt tijd die naar de prullenbak te verwijzen. Het idee dat ieder van ons hoofdzakelijk één hersenhelft gebruikt is niet empirisch vast te stellen. Bovendien werken beide hersenhelften in vrijwel alle situaties en bij nagenoeg alle taken en processen samen. Eén helft kan eenvoudigweg niet functioneren zonder de andere. Met andere woorden: je bent niet links- of rechtsbreinig. Zo’n categorisering kan zelfs belemmerden werken.

3. ‘Emotie is een randverschijnsel’

‘Het wordt tijd dat we beseffen dat emoties centraal staan bij het mentale functioneren’, schrijft docent psychologie en neurowetenschap Brian Knutson. Hij laakt het feit dat in de huidige wetenschappelijke modellen voor de geest de emoties vrijwel afwezig zijn. ‘De afgelopen tien jaar heeft de in opkomst zijnde affectieve neurowetenschap echter laten zien dat emoties aan denken en handelen vooraf kunnen gaan en er de drijfveer van kunnen zijn’, aldus Knutson. Als we die centrale rol van emoties blijven negeren, zou de prijs hoog kunnen zijn. ‘Emotionele signalen vanuit de hersenen leveren voorspellingen op over keuzes en symptomen van geestelijke gezondheid en zullen wetenschappers misschien binnenkort op het spoor zetten van specifieke hersencircuits die een nauwkeuriger sturing van ons denken en handelen regelen.

4. ‘De economie moet onbeperkt en eeuwig groeien’

'Alles is begonnen met de oerknal' en 8 andere wetenschappelijke ideeën die rijp zijn voor de schroothoop
© reuters

Hans Ulrich Obrist, conservator van de Serpentine Gallery, stelt zich de vraag waarom we elk jaar meer moeten produceren. Eindeloze groei is zowel voor de mens als voor onze planeet niet vol te houden. ‘Wij leven momenteel in een wereld waarin niet de schaarste aan goederen, maar juist overproductie een van onze fundamenteelste problemen is geworden. Toch dicteert onze economie om elk jaar meer te produceren. Daartegenover hebben we culturele conventies nodig om in staat te zijn de overvloed in de hand te houden, zodat onze rituelen opnieuw gericht zijn op het immateriële, op kwaliteit in plaats van kwantiteit. Daar is een verschuiving in onze waarden voor nodig: niet meer blijven produceren, maar kiezen uit dat wat er al is.’

5. ‘Hoe groter de hersenen, hoe intelligenter het dier’

'Alles is begonnen met de oerknal' en 8 andere wetenschappelijke ideeën die rijp zijn voor de schroothoop

Het idee dat het denkvermogen van mens en dier recht evenredig is aan de hersenomvang vind je in ieder lesboek terug. Psycholoog Nicholas Humphrey heeft meer en meer de indruk dat daar niets van klopt. ‘Er zijn te veel feiten die niet stroken met de theorie. Zo zijn er bijvoorbeeld dieren, zoals papegaaien en honingbijen, die specifiek menselijk gedrag kunnen nabootsen met hersenen die duizend tot respectievelijk een miljoen keer zo klein zijn als die van mensen. ‘Het draait natuurlijke allemaal om de programmatuur’, schrijft Humphrey. ‘Onze cognitieve prestaties zijn minder afhankelijk van de hardware in ons hoofd dan van de beschikbare software. En met slimmere software heb je geen grotere hardware nodig.’

Maar waarom zijn onze hersenen dan toch tweemaal zo groot geworden? Dat zou bedoeld zijn voor als er slijtage optreedt. ‘Als mensen eenmaal volwassen zijn, beginnen ze – net als andere zoogdieren – hersenweefsel te verliezen als gevolg van ongelukken, bloedingen en aftakeling. Maar door ons grote overschot aan hersencapaciteit hoeft dat voor ons geen merkbare gevolgen te hebben en kunnen we onze mentale functies behouden tot op hoge leeftijd’, aldus de psycholoog.

6. ‘We verdringen onze pijnlijke herinneringen’

‘Verbannen wij werkelijk als regel onze pijnlijke herinneringen zoals in de hedendaagse, sterk door Freud beïnvloede, populaire psychologie wordt aangenomen?’, vraagt sociaal psycholoog David G. Myers zich af. Er is weinig bewijs voor deze stelling. Traumatische ervaringen worden zelden als een lijk in de kast naar het onderbewustzijn verbannen. Trauma’s worden veeleer in de hersenen gegrift als herinneringen die je blijven achtervolgen. Bovendien versterken stress en de daarbij behorende hormonen het geheugen en worden de overlevenden geplaagd door terugkerende beelden.

7. ‘Criminaliteit betreft alleen de daden van criminelen’

Sociale wetenschappers die zich bezighouden met het analyseren van criminaliteit richten zich meestal uitsluitend op criminelen en criminele activiteiten. ‘Fout’, vindt filosoof Eduardo Salcedo-Albarán. Vaak vereist criminaliteit immers de medewerking van legitieme ambtenaren, individuele burgers en ondernemingen. Het zijn ‘onwettige’ medespelers die opereren binnen legale instanties. Het zijn grijze medespelers, want ze komen niet voor in de grafieken van criminele organisaties, hoewel ze wel de basis bieden voor criminele operaties. ‘Als we niet leren omgaan met de werkelijke complexiteit van de samenleving, zullen we op straat en in de rechtbank met die complexiteit worden geconfronteerd, of we dat nu leuk vinden of niet’, aldus Salcedo-Albarán

8. ‘Dieren hebben geen bewustzijn’

'Alles is begonnen met de oerknal' en 8 andere wetenschappelijke ideeën die rijp zijn voor de schroothoop
© Reuters

‘Als we in de hersenen van een dier kijken, zien we hetzelfde wat we zien als we in onze eigen hersenen kijken’, schrijft Kate Jeffery, hoogleraar gedragsgerichte neurowetenschappen in haar bijdrage Hebben dieren een ziel?.’ Dat kan uiteraard niet anders, want we zijn gewoon dieren. Hoog tijd om eens meer te erkennen dat we helemaal niet zo bijzonder zijn. Als wij een bewustzijn hebben, hebben dieren met hersenen die veel op de onze lijken dat waarschijnlijk ook. Ontrafelen hoe dat bewustzijn werkt, is de komende decennia een van de grote uitdagingen waarvoor we staan.’

9. ‘Dyslexie’

Als er één begrip rijp is voor de schroothoop, dan is het wel ‘dyslexie”, schrijft psycholoog Victor van Daal. Zoals ‘dyslexie’ tegenwoordig gebruikt wordt betekent het echt helemaal niets en hebben personen met leesproblemen er al helemaal niets aan. Onder ‘dyslexie’ verstaat men alles tussen aan de ene kant problemen met het lezen van losse woorden tot en met leesproblemen die voorkomen samen met motorische problemen. Een ander probleem met de term is dat vaak wordt aangenomen dat je het bent of dat je het niet bent, zoiets als zwanger zijn. Je kunt wel degelijk milde leesproblemen hebben je kunt daarentegen niet een beetje zwanger zijn. ‘In de praktijk zal het echter moeilijk zijn om de term dyslexie uit te roeien’, weet Van Daal. ‘Degenen die de term toch willen blijven gebruiken doen er goed aan om uit te leggen wat ze ermee bedoelen en wat het nut van de term is.’

Wetenschappelijk onkruid, 179 hardnekkige ideeën die vooruitgang blokkeren. Samengesteld door John Brockman. MAVEN Publishing.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content