Zuid-Afrikaanse kiezers geven ANC nog een laatste kans

Ondanks het wanbeleid van president Zuma, die Zuid-Afrika naar de rand van de afgrond heeft geleid, won het Afrikaans Nationaal Congres de verkiezingen. Opvolger Cyril Ramaphosa belooft schoon schip te maken.

‘Als we geweten hadden dat er na de invoering van het one man-one vote-systeem zo weinig zou veranderen, dan hadden we de apartheid al veel eerder kunnen afschaffen.’ De boutade doet de ronde in blanke zakenkringen in Johannesburg en wijst er ontegensprekelijk op dat de economische macht nog steeds in hun handen ligt. Het volk mag zich dan sinds 1994 uitleven in het stemhokje, de harde realiteit van alledag is weinig veranderd. De inkomensongelijkheid blijft gigantisch: 25 jaar na de eerste vrije verkiezingen in Zuid-Afrika heeft een blank gezin nog altijd een inkomen dat gemiddeld vijf keer hoger ligt dan dat van een zwart gezin. Een op de zeven Zuid-Afrikanen woont in ‘informele nederzettingen’, een eufemisme voor een kluit illegale krotwoningen zonder faciliteiten. Veel armen moeten het stellen met minder dan 5 euro per dag.

Aan de zesde vrije nationale en provinciale parlementsverkiezingen in Zuid-Afrika nam afgelopen woensdag een recordaantal van 48 partijen deel. Maar slechts drie daarvan – de anti-apartheidsbeweging Afrikaans Nationaal Congres (ANC), de Democratische Alliantie (DA) en de Economic Freedom Fighters (EFF) – doen er echt toe: samen behaalden ze bijna 90 procent van alle stemmen.

Het ANC veroverde met 57,5 procent van de stemmen opnieuw de absolute meerderheid, maar leed toch een verlies van 4,6 procentpunten. Het wanbeleid onder de vorige ANC-president, Jacob Zuma, heeft er flink ingehakt: in zijn thuisbasis KwaZulu Natal verloor het ANC meer dan 10 procentpunten.

De grootste oppositiepartij Democratische Alliantie kon niet profiteren en bleef steken op 20,75 procent, een verlies van 1,5 procentpunt. De van oorsprong blanke liberale partij is aan een moeilijke verruimingsoefening bezig. De DA wil blank, zwart en bruin – in die termen wordt hier een kwarteeuw na de apartheid nog steeds gedacht en gesproken – in een gematigde, niet-populistische partij samenbrengen. Als jonge, zwarte partijvoorzitter wist de dynamische Mmusi Maimane de aanhang onder kleurlingen zeker uit te breiden. Maar daardoor joeg hij conservatieve blanken, die in de DA een laatste bolwerk zagen tegen het ANC, weg naar het rechtse Vrijheidsfront Plus. DA blijft met 55,42 procent van de stemmen wel alleen aan het roer in de West-Kaap. Daarmee blijft die provincie de enige waar het ANC niet de macht in handen heeft.

De EFF, de populistische zweeppartij met militaristische trekjes van ‘Commander-in-Chief’ Julius Malema, gaat er flink op vooruit: van 6 naar 10 procent. De voor haatspraak veroordeelde EFF-leider droomde van deelname aan de macht via een coalitie, mocht het ANC onder de 50 procent zijn gedoken. Tevergeefs. Maar Malema ziet nog grote groeimogelijkheden bij de 1,6 miljoen jongeren die niet zijn gaan stemmen.

Bij de eerste vrije verkiezingen in 1994 bracht ruim 86 procent van alle Zuid-Afrikanen zijn stem uit, nu was de opkomst 20 procent lager. De relatief geringe deelname duidt op metaalmoeheid van de nog jonge democratie. Er bestaan diverse redenen waarom het politieke bedrijf de kiezers niet meer aanspreekt. De 18-jarige Phumlani Gongo, die in het Kaapse township Khayelitsha woont, drukt de uitzichtloosheid zo uit: ‘Wij wonen in dit krot sinds 2005. Mijn ouders zijn elke keer gaan stemmen, maar er verandert niets. Waarom zou ik dan stemmen?’ De economie groeit nauwelijks (1 procent), de werkloosheid bedraagt 27 procent en de jeugdwerkloosheid loopt op tot het dubbele daarvan: 54 procent.

Corruptieschandalen

Over het hele land heerst een immens ongenoegen over wat ze hier service delivery failure noemen: geen elektriciteit, geen stromend water, geen behoorlijk onderwijs, geen gezondheidszorg… De krant Mail & Guardian bericht over Kraaipan, een dorpje in de provincie North West, waar de 63-jarige Stoki Mokoena elke dag met zijn kruiwagen een tocht van vier kilometer moet ondernemen om aan 40 liter water te raken. Vier op de vijf woningen, meestal hutten uit klei, beschikken niet over water of een toilet, slechts een op de vier jongeren heeft de middelbare school afgemaakt en niemand heeft werk. Het schooltje dat dienst moest doen als stemlokaal werd uit protest in brand gestoken. Helaas is Kraaipan meer regel dan uitzondering.

Toplui van de drie grote politieke partijen zijn bij corruptieschandalen betrokken. Het ANC spant de kroon: voor de gerechtelijke onderzoekscommissie geleid door rechter Zondo is het een komen en gaan van de hoogste partijbonzen. ANC-secretaris-generaal Ace Magashule, na president Cyril Ramaphosa de machtigste man binnen de partij, misbruikte zijn functie als premier van Vrijstaat om met miljoenen aan de haal te gaan. Vier ministers staan terecht na al te gretig gegraai in de staatskas. Maar ook de DA is niet vrij van zonden. Zo moest de voormalige DA-burgemeester van Kaapstad, Patricia De Lille, aftreden na financiële wanpraktijken. De EFF raakte dan weer verwikkeld in het VBS-bankschandaal, waarbij Julius Malema’s rechterhand zich via frauduleuze constructies miljoenen had toegeëigend.

Bij nader toezien blijken er ook ernstige weeffouten in de kieswet te zitten: de kiezer kan in Zuid-Afrika uitsluitend op de naam van een partij stemmen, niet op individuele kandidaten. De partijen bepalen na de verkiezingen zelf wie zij naar het parlement sturen. Dus maken trouwe partijsoldaten de dienst uit in het halfrond. Zij zijn slechts rekenschap verschuldigd aan de partijleiding, niet aan de kiezers. Wie voor het ANC stemde, weet niet of zijn stem naar de vernieuwers rond Ramaphosa of naar de corrupte bende rond Zuma gaat. Ook de Zuid-Afrikaanse president wordt niet rechtstreeks verkozen maar aangeduid door het parlement. Met een absolute parlementaire meerderheid voor het ANC komt het er in de praktijk op neer dat het partijcongres een ANC-voorzitter kiest, die vervolgens door de ANC-parlementsleden tot president van het land wordt gekozen.

Kleine prijs

Na negen jaar Jacob Zuma, die Zuid-Afrika regelrecht de dieperik injoeg, heeft het ANC bij de verkiezingen al bij al een kleine prijs betaald. Dat de partij haar absolute meerderheid behield, heeft ze vooral aan Ramaphosa te danken. De man geniet nog altijd groot aanzien als Nelson Mandela’s hoofdonderhandelaar bij de overgang van het apartheids- naar het nieuwe regime. Hij beloofde onlangs dat er ‘in partij noch parlement en evenmin in zijn regering plaats zal zijn voor wie schuldig wordt bevonden aan corruptie’. Toch zal het voor Ramaphosa een precaire oefening in koorddansen worden. Op het ANC-congres behaalde hij maar een nipte meerderheid (52 procent) op de door Zuma gesteunde presidentskandidaat. Dwars door het ANC loopt een onherstelbare breuklijn tussen Zuma- en Ramaphosa-aanhangers.

Ook als landspresident staat Ramaphosa voor een titanenwerk. Alle overheidsinstellingen baden in een poel van corruptie, zijn de facto leeggeroofd of virtueel failliet: de belastingdienst SARS en de thesaurie, de elektriciteitsmaatschappij Eskom, het telefoniebedrijf Telkom, de spoorwegmaatschappij Transnet, de radio- en tv-zender SABC, de nationale luchtvaartmaatschappij SAA… Ramaphosa stelt een miljardeninjectie in de Zuid-Afrikaanse economie in het vooruitzicht. Als zakenman beseft hij dat alles staat of valt met de bloei van de economie. Waar dat geld vandaan moet komen? Geen Zuid-Afrikaan die het weet. En dan hebben we het niet eens gehad over het grootste wespennest: de geplande landhervorming. Hardliners van het ANC en de EFF willen onteigeningen zonder vergoeding, waardoor het hele eigendomsrecht op de schop gaat. Hoe dan ook, als Ramaphosa niet in zijn boude opzet slaagt, dondert Zuid-Afrika verder de afgrond in, en zal het ANC in 2024 met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid zijn absolute meerderheid kwijtspelen. In die zin heeft de kiezer het ANC nog een allerlaatste kans gegund.