Wie is Bosniër Milorad Dodik, de doodgraver van de Daytonakkoorden?

Na de Bosnische burgeroorlog was hij de grote hoop op verzoening, vandaag dreigt hij de lont terug in het kruitvat te steken. Een portret van Milorad Dodik, een politicus met een grote ideologische rekbaarheid.

Toen voormalig Amerikaans buitenlandminister Madeleine Albright hem voor het eerst ontmoette, sprak ze van ‘een verademing’. Hij zou de welig tierende corruptie aanpakken, de banden tussen de bevolkingsgroepen aanhalen en actief jacht maken op oorlogsmisdadigers. Ja, met Milorad Dodik zou Bosnië en Herzegovina de zwarte bladzijde van de Bosnische burgeroorlog eindelijk omslaan.

Hoe anders spreekt Dodik 25 jaar later. De corruptie die hij hartstochtelijk zou bestrijden, heeft hij in zijn eigen voordeel omgebogen. De voorbije jaren zingt hij de lof van Servische oorlogsmisdadigers als Ratko Mladic en Radovan Karadzic. De genocide in Srebrenica, waar in juli 1995 meer dan 8000 Bosniakken door Servische paramilitairen werden vermoord, noemt hij ‘een mythe’, in het leven geroepen om het Servische volk in diskrediet te brengen. Waar hij eertijds de deugden van de democratie bezong, verkiest hij nu autoritaire leiders als Viktor Orban en Vladimir Poetin. Aan The Guardian vertelde hij eind november dat het met Poetin een stuk gemakkelijker praten is.

De man die het getergde Bosnië na de oorlog een nieuw elan zou geven, lijkt vandaag vastberaden om de oude wonden open te rijten. Als president van de Republika Srpska, de Servische deelstaat van Bosnië en Herzegovina, verklaarde Dodik eind december dat zijn deelstaat weldra een eigen veiligheidsapparaat, eigen rechtbanken en een eigen belastingdienst zal uitbouwen. Hij kondigde ook aan het in de Servische deelrepubliek geïnde belastinggeld in te houden, om aldus de afscheiding voor te bereiden. In oktober 2022 staan nationale verkiezingen gepland. Het is onduidelijk of ze überhaupt zullen kunnen doorgaan.

Groot-Servië

Die ideologische rekbaarheid typeert de politieke carrière van Milorad Dodik. Tijdens het socialistische bewind was hij al actief in het gemeentebestuur van Laktasi, enkele kilometers ten noorden van Banja Luka. Nadien zocht hij aansluiting bij de centrumlinkse Unie van Hervormingskrachten van Ante Markovic, een Europeesgezinde partij die ijverde voor het voortbestaan van Joegoslavië. Na de oorlog was hij de eerste voorzitter van de Alliantie van Onafhankelijke Sociaaldemocraten (SNSD), aanvankelijk de enige oppositie tegen de extreemnationalistische Servische Democratische Partij van Radovan Karadzic, een van de breinen achter de etnische zuiveringen tijdens de Bosnische burgeroorlog.

In de woelige jaren na de oorlog, waarin de politiek in zowat alle ex-Joegoslavische landen gedomineerd werd door politici met een bedenkelijk oorlogsverleden, kwam de SNSD er echter niet aan te pas. En dus ging Dodik op zoek naar allianties. Aanvankelijk probeerde hij het zonder al te veel succes binnen een alliantie van linkse, Joegoslavischgezinde partijen. Maar al gauw ontdekte Dodik de deugden van het pragmatisme, en zocht hij bondgenoten onder de ultranationalisten. In 1997 sloot hij een akkoord met Biljana Plavsic, de voormalige partijleider van de SDS. Dankzij Plavsic, die in 2002 veroordeeld zou worden voor het mee organiseren van etnische zuiveringen, werd Dodik in 1998 de premier van de Republika Srpska. Zijn partij had op dat moment nauwelijks twee parlementszetels.

Die opmerkelijke vrijage met een van de medeorganisatoren van de genocide gold in het begin van de jaren 2000 evenwel als pragmatisme. Dodik toonde zich nog altijd een hervormingsgezinde leider, die vastbesloten leek om Bosnië en Herzegovina aansluiting te doen vinden bij de Europese Unie. Maar de hervormingen liepen spaak. De labyrintische Bosnische staatsstructuur, die nog steeds gebaseerd was op de Daytonakkoorden die eind 1995 een einde maakten aan de Bosnische burgeroorlog, raakte ondanks verwoede pogingen niet hervormd. ‘De Daytonakkoorden waren een goede strategie om de oorlog te beëindigen, maar zijn een ontzettend slechte manier om een land te organiseren’, zegt Peter Vermeersch, Balkankenner en professor internationale politiek aan de KU Leuven. ‘De Bosnische staat is zodanig georganiseerd dat politici bijna gedwongen worden om binnen de oorlogslogica te blijven denken en er belang bij hebben om aan etnisch-nationalistische politiek te doen.’

Door het gebrek aan hervormingen en de daaropvolgende economische stagnatie sloeg de sfeer in de voormalige deelstaten die niet toetraden tot de Europese Unie om. In 2012 kwam in Servië Tomislav Nikolic aan de macht, een uitgesproken aanhanger van het Groot-Servisch nationalisme: de idee om alle Serviërs onder te brengen in één land. En opnieuw bleek Dodik bijzonder flexibel in zijn overtuigingen. In 2016 woonde hij een hommage aan Radovan Karadzic bij. Nadat hij in 2018 verkozen was als Servisch president voor Bosnië en Herzegovina (het land telt maar liefst drie nationale presidenten: een Kroatische, een Servische en een Bosniakse), vertelde hij in zijn inauguratiespeech dat hij meer van Servië dan van Bosnië hield: ‘Ik ben een Serviër. Bosnië is enkel mijn werkplek.’ Voor zijn internationale reizen zou hij uitsluitend zijn Servische paspoort gebruiken. Op 9 januari van dit jaar organiseerde Dodiks Republika Srpska de ‘Dag van de Republiek’, die de oprichting van de deelrepubliek en de daaropvolgende slachtpartijen vierde. Bij die gelegenheid paradeerden Servische paramilitairen terwijl ze ultranationalistische gezangen aanhieven. ‘Het Groot-Servische nationalisme is vandaag alomtegenwoordig in de Republika Srpska’, zegt Admir Mulaosmanovic, politoloog aan de Universiteit van Sarajevo en actief bij de centrumrechtse Partij voor Democratische Actie (SDA). ‘Ook de leden van de voornaamste oppositiepartij zijn doordrongen van de overtuiging dat ze moeten aansluiten bij Servië.’

Sancties

Dodiks almaar radicalere uitingen zijn niet los te zien van zijn tanende populariteit, merkt Vermeersch op. ‘Hij speelt in op de oude angstbeelden van het Servische nationalisme. Hij beweert dat de Serviërs gediscrimineerd worden, dat ze alle macht dreigen te verliezen omdat de Bosniakken met meer zijn. Hij beweert dat Ratko Mladic de Bosnische Serviërs alleen maar beschermd heeft. Door een externe vijand op te roepen, creëert Dodik een perverse logica: wie niet voor hem stemt, pleegt een vorm van verraad.’

Daarbij krijgt hij overigens ook bijval binnen de Europese Unie. Afgelopen november bracht de Hongaarse premier Viktor Orban een heus staatsbezoek aan de Republika Srpska, waarbij hij onder meer Dodiks geboortestad Laktasi bezocht. Afgelopen december beloofde hij de Servische deelrepubliek al 100 miljoen euro aan steunfondsen. Zijn buitenlandminister Peter Szijjarto verzekerde Dodik al dat Hongarije zijn veto zou stellen tegen eventuele Europese sancties. Begin januari vaardigden de Verenigde Staten alvast sancties uit tegen Dodik. ‘Europa moet tonen dat het bereid is voor zijn waarden op te komen’, zegt Mulaosmanovic. ‘De enige manier om Dodik tegen te houden, is actie ondernemen tegen de geldstromen en de bedrijven die hem financieren.’

Mulaosmanovic is uiterst bezorgd over de toekomst van zijn land. ‘Dit is de grootste politieke crisis sinds de burgeroorlog’, zucht hij. ‘Als Dodik zijn afscheidingsplannen doorzet, zal het zeker tot geweld leiden. De Bosniërs, en dan vooral de Bosniakken, hebben al te veel land verloren. Wij kunnen niet aanvaarden dat we opnieuw verdreven worden.’