Wat het Westen kan leren van Erdogan: ‘Neem de rechts-populistische leiders alsjeblieft serieus’

Europa kan maar beter lessen trekken uit de politieke situatie onder president Erdogan, zegt de gevluchte Turkse journaliste Ece Temelkuran. ‘Het eindpunt van de polarisering is: gehoorzaam versus ongehoorzaam.’

Als invloedrijk politiek commentator en een van de meest gelezen columnisten in Turkije onderging Ece Temelkuran (45) hetzelfde lot als veel andere journalisten die openlijk kritiek leverden op de regerende AK-partij: ze werd ontslagen. In 2012 moest ze vertrekken bij de krant Habertürk na een artikel over het Turkse bombardement op het plaatsje Uludure, waarbij 34 Koerdische burgers omkwamen. In de jaren die volgden, zag ze de ene na de andere collega in de gevangenis verdwijnen, en zelf was ze aanhoudend het doelwit van de propagandamachine van aanhangers van president Recep Tayyip Erdogan. Ze besloot te vertrekken, voor het te laat was. Vanuit haar nieuwe woonplaats Zagreb in Kroatië schrijft ze verder. Tussendoor geeft ze wereldwijd lezingen waarin ze getuigt over de opkomst van het rechts-populisme, en hoe het Westen slaapwandelend zijn democratische bestel laat varen.

‘Ons verhaal is bijna geëindigd, terwijl dat van jullie nog moet beginnen’, schrijft u. Wat kan het Westen leren van de voorbije ontwikkelingen in Turkije?

Ece Temelkuran: Er zijn zeven voortekenen van opkomend rechts-populisme die je overal ter wereld terugvindt. Die kun je vertalen in zeven stappen van democratie naar dictatuur. Ik haal er een paar uit.

Eén: creëer een beweging. Geen politieke partij, maar een beweging voor wat populistische leiders omschrijven als ‘het échte volk’. In Turkije richtte Erdogan zich met dat echte volk vooral op de mensen van het platteland. Later kwamen daar soennitische moslims bij. Degenen die niet tot het echte volk behoorden, waren de critici, ‘de elite’ waar Erdogan en ook de Amerikaanse president Donald Trump het smalend over hebben.

Twee: verstoor de rede. Noem elke kritische stem ‘een vijand van het echte volk’. Journalisten schrijven nepnieuws, zulke zaken. Onze gevangenissen zitten bomvol met journalisten.

Drie: ontwerp je eigen burgers, te beginnen bij de vrouwen. Sinds Erdogan bemoeit de overheid zich intensief met gezinsplanning en het huwelijk. Hij noemt de anticonceptiepil ‘verraad aan het land’, zijn vrouwelijke minister van Vrouwen en Gezinnen liet weten dat kindhuwelijken ‘in wezen onschuldig zijn’.

Vier: immoraliteit is niet langer iets om je voor te schamen. Alles wat je zegt is waar, omdat jíj het zegt. We hebben het de laatste jaren vaak gezien: mensen hebben gewoon geen zin om de waarheid te geloven. Leugens worden door populisten als ‘alternatieve feiten’ omgedoopt, en die verspreiden zich razendsnel.

In Turkije hebben we al die voortekenen uitgebreid ervaren. Het eindigde in politieke waanzin.

En daardoor kan het land dienen als draaiboek voor Europa en de VS?

Temelkuran: Precies. Zo hoeft het Westen geen tijd en energie te verspillen aan het begrijpen en interpreteren van al die signalen. Tegelijk hebben wij het Westen ook nodig, want jullie intellectuele en politieke uithoudingsvermogen is nog niet uitgeput. Samenwerking en wereldwijde communicatie zijn dringend nodig.

Hoe serieus moeten we types als Viktor Orban, Nigel Farage of de Nederlandse Thierry Baudet eigenlijk nemen?

Temelkuran: Populisten worden door ‘het andere kamp’ vaak gediagnosticeerd als onstabiele figuren met een persoonlijkheidsstoornis. Erdogan werd door vooraanstaande psychiaters beschreven als ‘een beschadigd kind’. Zijn vader hing hem op aan zijn voeten om hem te laten ophouden met vloeken, met als gevolg dat een compleet land nu zucht onder zijn wispelturigheid.

Maar wat heb je aan zulke diagnoses? Het gaat om een politiek probleem dat politiek bestreden moet worden. Je kunt populistische leiders kleineren, maar dan creëer je het gevaar dat je je ogen sluit voor de realiteit. De helft van de Britten dacht dat de argumenten pro brexit te infantiel waren om serieus te nemen, dat alleen kinderen erin zouden trappen. En in Europa namen miljoenen mensen aan dat populistische leiders nooit echt macht zouden krijgen zolang ze maar als kinderlijk werden afgeschilderd. Intussen geven lui als Orban vorm aan het Europese en globale politieke bestel. Dus já, we moeten ze zeker ernstig nemen.

Maar de belangrijkste consequentie is nog dat als critici populistische leiders infantiel noemen, ze zichzelf volwassener en mentaal gezonder voelen. Alsof alle anderen immuun zouden zijn voor een geïnfantiliseerd wereldbeeld. En dat is niet zo, dat weten we allemaal.

In uw boek Verloren land hebt u het over een nieuwe tijdgeest die ‘de banaliteit van het kwaad’ verandert in ‘het kwaad van de banaliteit.’ Legt u dat eens uit.

Temelkuran: De term ‘banaliteit van het kwaad’ van de Joodse filosofe Hannah Arendt was belangrijk voor de 20e eeuw. Ze gebruikte het begrip naar aanleiding van het proces van de Duitse SS’er Adolf Eichmann (in 1961 in Jeruzalem, nvdr). Toen ze zag dat hij maar een heel gewoon mannetje was in plaats van een ijskoude oorlogsmisdadiger concludeerde ze dat het kwaad dus ook heel gewoon en alledaags kon zijn. Ik draai het begrip om, want in de 21e eeuw kennen we een nieuw fenomeen: de banaliteit neemt toe omdat ze een nieuwe betekenis geeft aan het kwaad. Onder andere door politiek als nonsens af te doen, en het establishment als disfunctioneel en corrupt weg te zetten. Populistische, grofgebekte figuren creëren hun eigen waarheid. En het maakt niet uit of Erdogan of Trump binnenkort ten val wordt gebracht: de miljoenen mensen die door hun boodschap zijn meegesleept, verdwijnen niet. Ze zullen zich gewoon door een andere figuur laten leiden. Het gaat er niet alleen om dat ze ideeën opgedrongen krijgen door hun leiders, het zit ook in de mensen zélf. Mensen hebben betekenis nodig, er is een constante behoefte aan een ideaal, aan een meetpunt om zich te oriënteren op wat goed en wat slecht is. Die behoefte wordt door rechtse populisten bevredigd met een simpel verhaal waarin de slechteriken voor de hand liggen: de buitenlanders, de elite, de verraders, die heksen van vrouwen.

U schrijft dat Trump één simpele eigenschap van mensen kent die velen van ons liever negeren: dat de gewone man een herder nodig heeft om hem naar een groots bestaan te leiden. Is dat de sleutel van zijn populariteit?

Temelkuran: Zeker, en het geldt niet alleen voor Trump. Mensen hebben allemaal ‘grootsheid’ of betekenis nodig in hun leven. Een van de mislukkingen van het neoliberalisme is dat het dit niet erkent. Daar zien we nu de gevolgen van – Trump, Erdogan en Orban indachtig.

Na de couppoging tegen Erdogan in 2016 werden talloze burgers gearresteerd, vaak op zeer vage gronden. Ook u vertrok. Hoe diep zit de angst er nog in bij de bevolking?

Temelkuran: Ik wil niet praten over de angst van de Turken, omdat ik geloof dat angst zich vermenigvuldigt als je erover spreekt. Ik heb het liever over hun moed. De Turken hebben hun verstand weten te bewaren tijdens al die jaren van politieke waanzin. Dat blijft een enorme krachttoer. Maar intussen zijn we er allemaal kapot van, ik ook. Dit land had zo veel in zijn mars, het had fantastisch kunnen zijn. Helaas hebben een autoritaire leider en zijn aanhang het volledig naar de knoppen geholpen. Ik voel me een dakloze, er is geen plaats in mijn land voor mensen zoals ik. En het is volledig onvoorspelbaar wat de toekomst zal brengen.

U hebt het over een almaar veranderende tweedeling in de Turkse samenleving. Waar loopt de breuklijn tegenwoordig?

Temelkuran: Vijftien jaar geleden ging de polarisering over totaal andere dingen dan nu. In het begin waren het de ‘echte mensen’ tegen ‘het establishment’. Daarna moslims versus seculieren enzovoort. We eindigden zoals alle landen zullen eindigen, namelijk met ‘gehoorzaam’ tegen ‘ongehoorzaam’.

Dichotomie is een handelsmerk van rechts-populisme. In Europa gaat dat over voor of tegen de brexit, voor of tegen gele hesjes, voor of tegen immigratie. Maar stel je voor dat de discussie over de brexit al vijftien jaar gaande is. Of dat Trump bezig is aan zijn tweede termijn en de xenofobie met evenveel enthousiasme blijft omarmen. Dan kun je je toch voorstellen hoe een land in de waanzin belandt? Als het rechts-populisme niet gestopt wordt, gaat de breuklijn in Europa straks ook over gehoorzaam tegen ongehoorzaam.

Rechts-populisme gaat hand in hand met vrouwenhaat, zegt u. Wat hebt u daar zelf van ondervonden in Turkije?

Temelkuran: Ik werd als een van de eersten gelyncht en belachelijk gemaakt op sociale media, lang voordat termen zoals ‘internettrollen’ bestonden. Het was vreselijk, alsof ik tegen geesten moest vechten. Je wilt terugslaan maar er is niemand te zien. Het ergste is de hoon: die berooft je van al je waardigheid. Uit schaamte durfde ik er niet over te praten met mijn vrienden. Maar het besef dat je niet de enige bent en dat er behalve haat ook veel solidariteit is, dat helpt.

Intussen heb ik geleerd hoe ik ertegen kan vechten. Als ze me belachelijk maken, doe ik hetzelfde terug. Eerlijk: daar voel ik me niet beter door. Ik besef hoe idioot het is, en hoe we er allemaal door vergiftigd worden. Wie zich vastklampt aan zijn gezond verstand en opkomt voor mensen die onderdrukt worden, blijft achter met hoon, schaamte en het verstommende effect dat die met zich meebrengen.