Sinds het aantreden van Donald Trump spreekt Vladimir Poetin over de noodzaak om de ‘onderliggende oorzaken’ van de Russisch-Oekraïense oorlog aan te pakken. Wat bedoelt hij daarmee, en waarom begint hij daar nu pas over?
Op 20 januari 2025 zag Vladimir Poetin het licht. Op een vergadering van de Russische Veiligheidsraad, de vergadering van ministers en bewindsleden die instaan voor het Russische veiligheidsbeleid, verkondigde de Russische president dat onderhandelingen met Oekraïne moeten focussen op de ‘onderliggende oorzaken’ van het conflict. ‘Het belangrijkste voor Rusland is dat de onderliggende oorzaken van het conflict worden weggenomen,’ aldus Poetin.
Sindsdien gelden die ‘pjervopritsjiny’ (wat zoveel betekent als ‘hoofdoorzaken’ of ‘onderliggende oorzaken’), hét buzzwoord van de Russische diplomatie. Buitenlandminister Sergej Lavrov of Maria Zacharova, de immer strijdbare woordvoerster van het ministerie, grijpen elke gelegenheid aan om die grondoorzaken tot de inzet van eventuele onderhandelingen uit te roepen. Ook Vladimir Medinski, de Russische hoofdonderhandelaar bij de laatste gesprekken tussen Rusland en Oekraïne in Istanboel, stelde dat die onderliggende oorzaken de inzet moeten zijn van de onderhandelingen.
Recente eis
De Russische eis om ‘die onderliggende oorzaken’ aan te pakken is opmerkelijk recent. Toen Rusland en Oekraïne tijdens de begindagen in Gomel en in Istanboel onderhandelden, was van ‘onderliggende oorzaken’ geen sprake. Tot januari 2025 is de formulering vrijwel volledig afwezig in het officiële Russische discours over Oekraïne.
Tot nu toe heeft Poetin zelf nog niet gespecificeerd wat die oorzaken dan wel zijn. In een telefoongesprek met Trump eerder deze maand beloofde hij dat Rusland weldra met een memorandum zou komen waarin het zijn positie openbaar maakt. Tot nu toe laat dat evenwel op zich wachten. Kennelijk zijn de onderliggende oorzaken ook binnen het regime zelf nog onderwerp van discussie.
Het neemt niet weg dat Lavrov ondertussen al verschillende pogingen ondernam om die oorzaken te benoemen. Eind april noemde Lavrov ‘de langdurige oostelijke expansie van de NAVO’ en de pogingen van de NAVO om ‘Oekraïne de alliantie in te slepen’ als belangrijkste oorzaak. Dat zorgt, aldus Lavrov, voor ‘veiligheidsdreigingen’ aan de Russische grens’.
NAVO-uitbreiding
Die Russische klachten over de uitbreiding van de NAVO zijn al langer bekend. Vanuit Russisch strategisch oogpunt is het duidelijk dat zo’n door Amerika geleide alliantie aan zijn voordeur om tal van redenen niet voordelig is. Voordat het aan de grootschalige invasie van Oekraïne begon, stelde Rusland een ultimatum aan de NAVO: geen nieuw lidmaatschap voor ex-Sovjetstaten, en geen militaire oefeningen aan de Russische grens. In westerse diplomatieke kringen werd het ultimatum gezien als een valstrik: een zodanig verregaand voorstel dat het op voorhand onaanvaardbaar zou zijn voor de NAVO en Oekraïne.
Maar tegelijk is de NAVO-uitbreiding duidelijk geen goede verklaring voor het begin van de oorlog. Oekraïne stond in 2022 niet op het punt om tot de NAVO toe te treden – wel integendeel. Aan de vooravond van de invasie kreeg Poetin van de Duitse kanselier Olaf Scholz de belofte dat hij het NAVO-lidmaatschap voor Oekraïne zou tegenhouden. In de begindagen van de Russische invasie gaf ook Zelensky aan dat Oekraïne bereid was om zijn NAVO-ambities in de koelkast te zetten. Geen van beide openingen bleek voldoende voor Rusland om ernstig over vrede te praten.
Het opmerkelijkste aan het Russische NAVO-narratief is dat het aan de vooravond van de oorlog in Oekraïne lange tijd afwezig was.
Het opmerkelijkste aan het Russische NAVO-narratief is dat het aan de vooravond van de oorlog in Oekraïne lange tijd afwezig was. In Poetins beruchte essay over hoe Russen en Oekraïners eigenlijk één zijn, dat hij in juli 2021 publiceerde, vermeldt Poetin de NAVO-uitbreiding slechts zijdelings, in een van de laatste paragrafen. Wel prominent aanwezig in dat essay: Poetins stellige overtuiging dat Oekraïners in essentie Russen zijn die ontkennen dat ze Russisch zijn, en dat Oekraïne van buitenaf wordt bestuurd om Rusland naar het leven te staan.
Trump heeft Rusland al meer gegeven dan het ooit durfde te dromen
Russische bemoeienissen
In Oekraïne wordt het Russische NAVO-narratief weggelachen. Oekraïners weten maar al te goed dat Poetins bemoeienissen in Oekraïne dateren van vóór de belofte dat Oekraïne lid kan worden van de NAVO. Poetin intervenieerde al in 2004 in de Oekraïense presidentscampagne. Hij zond een team spindoctors om de campagne van de pro-Russische presidentskandidaat Viktor Janoekovytsj te steunen, en kwam enkele dagen voor verkiezingsdag op bezoek. Met uitgesproken bemoeienis joeg Poetin miljoenen Oekraïners tegen zich in het harnas. Dat leidde uiteindelijk tot de Oranjerevolutie die de westersgezinde Viktor Joesjtsjenko aan de macht zou brengen.
Het is duidelijk dat Ruslands doelen in Oekraïne een stuk verder gaan dan louter het terugdringen van de NAVO. Naast de verzuchtingen over de NAVO wijst Lavrov immers net zo vaak op een tweede factor: de ‘anti-Russische’ opstelling van Oekraïne. Volgens Lavrov voert Kiev een beleid waarbij ‘alles wat te maken heeft met Rusland en de Russische wereld’ gecanceld wordt. Het is een iets subtielere variant van de imperiale Russische gedachte dat Oekraïne geen onafhankelijk land hoort te zijn, en Oekraïners eigenlijk Russen in de ontkenningsfase zijn.
Oekraïners weten maar al te goed dat Poetins bemoeienissen dateren van vóór de belofte dat Oekraïne lid kan worden van de NAVO.
Ook de onderhandelingen in Istanboel, aan het begin van de invasie, lijken te suggereren dat het NAVO-lidmaatschap voor Rusland niet de échte motivatie was. Finaal liepen die gesprekken (voornamelijk) vast op de Russische eis dat het Oekraïense leger zou moeten krimpen. Zo eiste Rusland dat Oekraïne zijn leger zou terugdringen tot maximaal 50.000 manschappen – vijf keer minder dan het aantal soldaten dat het aan het begin van de oorlog had. Aan Oekraïense kant werd die eis – terecht – gezien als een poging om Oekraïne weerloos te maken tegenover een toekomstige Russische dreiging, en de facto aan Moskou te onderwerpen.
Hebben Rusland en Oekraïne in april 2022 de kans gemist om vrede te sluiten?
Goede wil
Dat Poetin net in januari over die ‘onderliggende oorzaken’ begint te spreken, kan onmogelijk los gezien worden van het aantreden van Donald Trump in het Witte Huis. Het is een narratief dat enorm goed klinkt: geen zinnig mens zoekt een oplossing voor de problemen zonder de oorzaak aan te pakken. Voor wie zich maar halvelings inleest in de Russisch-Oekraïense oorlog – en laat de huidige Amerikaanse president nou net tot die categorie behoren – kan het zelfs aanzien worden als compromisbereidheid.
Tegelijk is de formulering opzettelijk dubbelzinnig. Het is een formulering waarmee Rusland een divers publiek bedient. Aan de eigen bevolking kan het Kremlin zich presenteren als sterk, maar tegelijk coöperatief. In de landen van het globale Zuiden, waar Rusland de voorbije jaren uiterst actief was, kan het gepresenteerd worden als een teken van goede wil. Tegenstanders van de NAVO kunnen het Russische statement aangrijpen als een bewijs dat Rusland door de NAVO geprovoceerd werd. Wie gelooft dat Oekraïne werkelijk een neonazistisch regime heeft dat Russischtaligen naar het leven staat, voelt zich evenzeer gesteund. En ook Russische nationalisten die louter het bestaan van een onafhankelijk Oekraïne al als een provocatie zien, zien in die ‘onderliggende oorzaken’ een bevestiging van hun gelijk.
Rusland lijkt momenteel op twee paarden te wedden: het voert militair de druk op en probeert Oekraïne tegelijk tot capitulatie aan de onderhandelingstafel te dwingen.
Tegelijk lijkt Rusland nog steeds niet geïnteresseerd in echte vredesonderhandelingen. Bij de directe gesprekken in Istanboel eerder deze maand bedreigde de Russische hoofdonderhandelaar Vladimir Medinski zijn Oekraïense gesprekspartners. Rusland heeft het aantal luchtaanvallen de voorbije week opnieuw opgedreven.
Rusland lijkt momenteel op twee paarden te wedden: het voert militair de druk op en probeert Oekraïne tegelijk tot capitulatie aan de onderhandelingstafel te dwingen. Het voortbestaan van Oekraïne als een onafhankelijke staat lijkt vooralsnog de voornaamste onderliggende oorzaak van de Russische oorlog.
Militair expert Carlo Masala: ‘Poetin is geen onberekenbare gek. Hij is juist heel rationeel’
