Waarom Oekraïne door wil vechten tot het einde: ‘De Russen zullen ons nooit met rust laten’

Gewonde soldaat in de staalfabriek in Marioepol. ‘Het Westen heeft ons nooit ernstig genomen.’ © Gettyimages
Jeroen Zuallaert

Terwijl in veel Europese landen nog de stille hoop leeft dat de oorlog in Oekraïne snel beëindigd kan worden, lijkt de Oekraïense regering strijdlustiger dan ooit. ‘Het is de bevrijding van het volledige grondgebied, of niets.’

In tijden waarin het steeds moeilijker wordt om iets te vinden waarover Oekraïne en Rusland het nog eens zijn, is er nog steeds Emmanuel Macron. De Franse president geldt dezer dagen zowel in Moskou als in Kiev als een soort politieke boksbal. Op de Russische staatstelevisie wordt Macrons schijnbaar onuitputtelijke bereidheid om te onderhandelen weggezet als een teken van zwakte. Sinds kort heeft het Russisch zelfs het neologisme makronit, wat zoveel betekent als ‘iemand voortdurend opbellen zonder aanwijsbare reden’.

Ook in Kiev wordt Macrons ijver maar matig geapprecieerd. Bij een interview op de Italiaanse zender Rai 1 vertelde president Volodymyr Zelensky afgelopen week dat Macron hem suggereerde om ‘concessies over Oekraïense soevereiniteit’ te doen en zo ‘Poetins gezicht te redden’ (Macron ontkende de volgende dag via zijn woordvoerder dat hij dergelijk voorstel had gedaan). Het kwam Macron op een heuse uitbrander te staan. ‘Wij zijn niet bereid om (…) grondgebied te verliezen’, benadrukte Zelensky bij de Italiaanse televisie. ‘Het is tijdverlies.’

Grotere ambities

Zelensky’s uithaal is niet toevallig. Het benadrukt de assertievere houding die de Oekraïense regering sinds kort aanneemt. In het begin van de oorlog formuleerde ze hoogstens de ambitie om de grenzen van 23 februari 2022 te herstellen. Die bescheidenheid was vooral ingegeven door een gebrek aan middelen: het Oekraïense leger had nauwelijks wapens om het Russische leger staande te houden. Zowel in Amerika als in Europa werd aangenomen dat Oekraïne een vogel voor de kat was. Maar nu het Russische leger zware verliezen lijdt en westerse landen voor miljarden aan modern wapentuig leveren, zijn de doelstellingen ambitieuzer. In een interview met Politico kondigde de Oekraïense minister van Buitenlandse Zaken, Dmytro Koeleba, vorige week aan dat Oekraïne zal proberen om ook de zogenaamde Volksrepublieken in Oost-Oekraïne en zelfs de Krim te heroveren. ‘Het eindverhaal voor Oekraïne is, uiteraard, de bevrijding van de bezette gebieden’, liet Koeleba optekenen. ‘En betalingen van Rusland voor alles… Voor alle schade die aan ons berokkend is.’

Het voornaamste probleem voor Oekraïne is dat veel landen nog steeds hopen dat er een vergelijk met Rusland mogelijk is.

Oleksandr Kraiev, expert internationale relaties

Op zich mogen Koeleba’s uitspraken niet verbazen. Volgens het internationaal recht behoren beide gebieden tot Oekraïne. ‘Ook voor de aanval van 24 februari formuleerde de Oekraïense regering altijd het doel om die gebieden terug te krijgen. Alleen ontbrak het Oekraïne daarbij aan militaire en diplomatieke middelen. In 2015 had toenmalig president Petro Porosjenko met zijn rug tegen de muur de voor Oekraïne uiterst ongunstige Minskakkoorden gesloten. Volgens die akkoorden zou zowel Donetsk als Loegansk als een soort Russisch paard van Troje terugkeren binnen de Oekraïense staatsstructuur. ‘Voor februari gingen we ervan uit dat het waarschijnlijk nog decennia zou duren voor de Krim naar Oekraïne zou terugkeren’, zegt Oleksij Haran, professor vergelijkende internationale politiek aan de Nationale Universiteit Kiev-Mohyla Academie. ‘Nu neemt het geloof toe dat het misschien niet eens zo lang hoeft te duren.’

Geen morzel gronds

Zelfs als Macron jammerlijk verkeerd begrepen is door Zelensky – of als Zelensky niet helemaal de waarheid heeft gezegd – is het duidelijk een idee dat leeft bij een deel van de Europese leiders: Poetin heeft een ‘waardige exit’ nodig. Als ‘sterke leider’ kan hij het zich immers niet veroorloven om gezichtsverlies te lijden bij zijn bevolking. Zonder ‘trofee’ kan hij in die logica niet stoppen. Binnen het gros van de Oost-Europese landen – Polen en de Baltische staten op kop – wordt de tegengestelde logica gevolgd. Leiders als de Estse premier Kaja Kallas benadrukken dat een waardige exit net het omgekeerde effect heeft. Wie toelaat dat Poetin door deze oorlog nog maar een morzel grondgebied verovert, moedigt hem aan om oorlog te blijven voeren.

Ondanks de wapenleveringen en de deelname aan de internationale sancties tegen Rusland heerst er in Kiev een bepaald wantrouwen over de houding van West-Europese landen. Onder Oekraïense politici leeft het idee dat Europa sinds 2014 onvoldoende heeft gedaan om Oekraïne te beschermen. Landen als Duitsland en Frankrijk krijgen het verwijt dat ze tijdens de Normandië-onderhandelingen begin dit jaar vooral druk op Oekraïne probeerden te zetten om inschikkelijk te zijn tegenover Rusland. Ook de Duitse beslissing om zelfs na het begin van het conflict in Oost-Oekraïne verder te gaan met de Nord Stream 2-aardgasleiding heeft het wantrouwen gevoed. ‘Wij proberen al sinds 2014 uit te leggen dat Poetin ons zou aanvallen, maar het Westen heeft ons nooit ernstig genomen’, zegt Haran. ‘We hebben altijd gewaarschuwd dat hij niet zou stoppen in de Donbas en op de Krim. Sinds februari snapt het Westen eindelijk waartegen we vechten: de onuitspreekbare wreedheden tegen burgers, de vernietiging, de cynische propaganda.’

Oekraïense leiders snappen maar al te goed in wat voor unieke situatie ze zich momenteel bevinden. De wereldwijde aandacht die Oekraïne vandaag geniet, staat in sterk contrast met de houding van de afgelopen jaren. ‘Dit is een uniek window of opportunity voor de Oekraïense diplomatie’, zegt expert internationale relaties Oleksandr Kraiev. ‘We zijn nu in de positie om landen die Rusland steunen onder druk te zetten. Het voornaamste probleem voor Oekraïne is niet dat landen ons niet steunen, maar dat veel landen nog steeds hopen dat er een vergelijk met Rusland mogelijk is. Veel landen hopen nog altijd dat er een compromis tussen Oekraïne en Rusland mogelijk is. Voor ons is het duidelijk dat dat niet kan. Bij compromissen is het enkel Oekraïne dat verliest.’

Duivels dilemma

Voorlopig heeft Oekraïne sowieso niet de optie om te stoppen met vechten. De voornaamste reden is dat Rusland niet de indruk geeft dat het bereid is de strijd te staken. Naarmate de Russische verliezen zich opstapelen, toont de Russische diplomatie zich alleen maar strijdvaardiger. Afgelopen week kondigde de Russische VN-ambassadeur Dmitri Poljanski aan dat voor Rusland ook een EU-lidmaatschap van Oekraïne onaanvaardbaar zou zijn. In Cherson, de regio in Zuid-Oekraïne die in maart door het Russische leger werd veroverd, kondigden de nieuwe Russischgezinde autoriteiten al aan dat ze van plan zijn bij Rusland aan te sluiten. Het maakt dat het er voorlopig niet naar uitziet dat er een einde komt aan de vijandelijkheden. ‘Alles hangt af van wat er op het slagveld gebeurt’, zegt Volodymyr Doebovyk, professor internationale relaties aan de Universiteit van Odessa. ‘Veel militaire experts geloven dat het Russische leger het offensief in de Donbas hoogstens enkele weken kan volhouden. Ze denken dat er een punt komt waarop het Russische leger niet langer de middelen heeft om het offensief vol te houden, en dat Oekraïne dan misschien een tegenoffensief kan lanceren.’

Emmanuel Macron. Ook in Kiev wordt de ijver van de Franse president maar matig geapprecieerd.
Emmanuel Macron. Ook in Kiev wordt de ijver van de Franse president maar matig geapprecieerd. © POOL/AFP via Getty Images

Voor Oekraïeners is het natuurlijk een duivels dilemma. Elke dag oorlog zorgt voor meer slachtoffers en meer vernietiging. De Oekraïense economie dreigt door de oorlog bijna te halveren. En toch ziet de Oekraïense regering ook reden genoeg om door te vechten. ‘Het ergst mogelijke scenario is dat al onze verliezen achteraf tevergeefs blijken’, zegt Doebovyk. ‘Beide kanten gaan ervan uit dat dit conflict finaal aan de onderhandelingstafel zal worden beslecht. Maar zowel Oekraïne als Rusland denkt momenteel dat het zijn onderhandelingspositie kan versterken door verder te vechten. Zolang beide landen dat blijven denken, kan er geen einde komen aan de oorlog.’

Als Rusland en Oekraïne ooit ernstig zullen onderhandelen om deze oorlog te beëindigen, zullen beide kanten naar alle waarschijnlijkheid pijnlijke toegevingen moeten doen. Voorlopig wil geen van beide kanten er zelfs maar over nadenken. ‘Oekraïne zal nooit bereid zijn om territoriale toegevingen te doen’, zegt Kraiev. ‘We gaan vechten tot het bittere eind. Het is de bevrijding van het volledige Oekraïense grondgebied, of niets.’ En zelfs als het ooit tot ernstige onderhandelingen komt, is het bij voorbaat duidelijk dat Zelensky nauwelijks bewegingsruimte heeft. In tegenstelling tot Poetin zal Zelensky zijn keuze uitgebreid moeten verdedigen bij zijn bevolking, en er mogelijk de politieke gevolgen voor dragen. Sinds vorig jaar heeft de president geen meerderheid meer in het Oekraïense parlement. Naarmate het conflict verdergaat en er meer Russische oorlogsmisdaden bekend worden, zal het bovendien alleen maar moeilijker worden om toegevingen te verdedigen. Haran acht het uitgesloten dat Oekraïne bereid zal zijn om territoriale toegevingen zou doen. ‘Het is absoluut onbespreekbaar dat een Oekraïense president ooit zal aanvaarden dat de Krim en Donbas niet tot Oekraïne behoren. We kunnen onderhandelen over hoe en wanneer die gebieden terugkeren naar Oekraïne, maar we kunnen ze niet opgeven. Oekraïne is geen dictatuur zoals Rusland. Als een president onaanvaardbare akkoorden sluit, komt er zo veel politieke druk van de bevolking dat ze toch niet worden geïmplementeerd.’

NAVO-lidmaatschap

De enige mogelijke concrete toegiften die Zelensky tot nu toe heeft uitgesproken, zijn politiek van aard. Op 15 maart gaf hij aan dat Oekraïners het NAVO-lidmaatschap uit hun hoofd moeten zetten. ‘Jarenlang kregen we te horen dat de deur open stond, maar we hebben ook al gehoord dat we die deur niet zullen binnenstappen’, aldus Zelensky. ‘Dit zijn waarheden die we onder ogen moeten zien.’ Die uitspraak deed hij op een moment waarop Kiev door het Russische leger werd gebombardeerd, en kan geïnterpreteerd worden als een manier om Rusland aan de onderhandelingstafel te krijgen. Maar tegelijk lijkt ook in Oekraïne het besef in te dalen dat heel wat NAVO-landen niet gewonnen zijn voor Oekraïens lidmaatschap.

Afzien van een mogelijk NAVO-lidmaatschap is evenwel moeilijker dan het lijkt. Het streven naar NAVO- en EU-lidmaatschap staat sinds februari 2019 in de Oekraïense grondwet. Als Oekraïne zou afzien van zijn streven om lid te worden van de NAVO, rijst onvermijdelijk de vraag hoe het dan wel zijn veiligheid zal moeten garanderen. Het land heeft slechte ervaringen met veiligheidsdeals. Toen Oekraïne in 1994 besloot zijn kernwapenarsenaal – sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie waren op Oekraïens grondgebied zo’n 1900 kernkoppen blijven liggen – op te geven, kreeg het in het Memorandum van Boedapest de belofte dat de grenzen van 1991 gevrijwaard zouden blijven. Alleen sprak de (Engelse) eindtekst voor het memorandum over ‘assurances’ (verzekeringen), en niet over ‘guarantees’ (garanties). Amerika beloofde met andere woorden dat het belangstelling zou tonen om de Oekraïense veiligheidsbelangen te verdedigen, maar was niet bereid te garanderen dat het militair tussenbeide zou komen.

De erfenis van Boedapest is een van de grootste hoofdbrekers om de oorlog te beëindigen. Tenzij Oekraïne alsnog volledig overlopen wordt door het Russische leger, zal het na deze oorlog echte veiligheidsgaranties willen. Een mogelijk denkspoor is dat Oekraïne dan deel uit zal maken van een kleinere alliantie. Net zoals Amerika momenteel bilaterale veiligheidsverdragen heeft met Japan en Zuid-Korea, waarin het belooft beide landen militair te hulp te schieten wanneer ze worden aangevallen, zou Oekraïne de garantie krijgen dat het bij een aanval militaire hulp krijgt. Kraiev wijst op het veiligheidspact dat Oekraïne in februari al sloot met Polen en het Verenigd Koninkrijk. In die minialliantie, die binnenkort mogelijk wordt uitgebreid met de Baltische staten en Turkije, zou het Verenigd Koninkrijk een tegenwicht vormen voor de Russische nucleaire dreiging. ‘De alliantie kan enkel werken als we nucleaire garanties krijgen’, waarschuwt Kraiev. ‘Het is de enige manier waarop we Rusland kunnen dwingen om zich aan de akkoorden te houden.’

‘Groot-Israël’

Maar zelfs als zo’n alliantie ooit concreet vorm krijgt, blijft het maar de vraag of dat de Oekraïense bekommernissen echt uit de wereld helpt. In Oekraïense politieke kringen rijpt al even het idee dat Oekraïne na de oorlog grondig zal moeten veranderen. Begin april zette Zelensky al het zogenaamde ‘Groot Israël’-concept uiteen, waarbij Oekraïne een sterk gemilitariseerde samenleving wordt. Zelensky benadrukte toen al dat zo’n scenario betekent dat Oekraïne geen ‘absoluut liberaal en Europees land’ zal zijn. ‘Oekraïne zal beslist niet zijn wat we aanvankelijk wilden. Het is onmogelijk.’ Doebovyk noemt zichzelf een koele minnaar van dat vooruitzicht, maar geeft toe dat het wellicht de meest realistische optie is. ‘Het heeft enorme implicaties’, zucht Duboevyk. ‘Meer geld besteden aan het leger betekent dat je minder geld kunt besteden aan het sociale systeem. De militarisering van de Oekraïense maatschappij zal ongetwijfeld democratische rechten aantasten. Als burger wil ik dat niet, maar ik vrees dat er geen andere mogelijkheid is. Ik zie geen ander realistisch scenario waarin we ons voldoende veilig zullen voelen.’

Met al die voortvarende retoriek zou men wel eens kunnen vergeten dat Rusland en Oekraïne nog steeds buren zullen zijn wanneer de oorlog voorbij is. Oekraïne zal zich – niet ten onrechte – nog steeds bedreigd voelen door de grote buur. ‘Het probleem ligt véél dieper dan Poetin’, zegt Haran. ‘De hele Russische elite is agressief tegenover Oekraïne. De Russen zijn doordrongen van het idee dat ze een imperium zijn, en dat Oekraïners minderwaardig zijn. Zelfs Aleksej Navalny steunde de annexatie van de Krim. Het grote probleem is dat de Russische maatschappij volledig gezombificeerd is. Ik heb familieleden in Rusland die oprecht geloven dat het Russische leger tegen Oekraïense nazi’s vecht. Ze zeggen dat Kiev en Lviv niet gebombardeerd zijn. Hoe kan Oekraïne zich ooit veilig voelen met een buurvolk dat zo denkt?’

In West-Europese kringen leeft het idee dat Rusland, zodra de oorlog voorbij is, niet aan zijn lot mag worden overgelaten. Waar Rusland in de jaren 1990 en 2000 nooit de kans kreeg om deel uit te maken van de Europese veiligheidsarchitectuur, lijken veel Europese leiders en denkers nog steeds vastbesloten die fout niet meer te herhalen. Het is een denkwijze waarvoor je in Oekraïne net niet gelyncht wordt. ‘Het huidige Rusland kan en mag geen deel uitmaken van de Europese veiligheidsarchitectuur’, zegt Doebovyk. ‘Zolang dit regime aan de macht is, zal het Oekraïne blijven bedreigen. Het is onmogelijk om met dit Rusland akkoorden te sluiten.’

Vooral in Oekraïense militaire kringen groeit de overtuiging dat deze oorlog slechts het begin is. ‘Dit is niet de laatste oorlog met Rusland’, zegt Kraiev. ‘Zelfs als we erin slagen om de grenzen van 23 februari te herstellen, zal Rusland ons opnieuw aanvallen. Oekraïne zal kwetsbaarder zijn, omdat Rusland zich beter zal voorbereiden en zijn tactieken zal aanpassen. Ze zullen ons nooit met rust laten.’

Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content