Vrouwen op de barricaden in de Marokkaanse Rif: ‘Begin van een stille revolutie’

Betoging in Rabat, november 2019. © Jamal
Ellen Debackere
Ellen Debackere Freelancejournaliste

Aanhoudende protesten tegen de achterstelling van het Marokkaanse Rifgebied tonen opvallend veel vrouwen. Dat is opmerkelijk in een gebied dat vaak als conservatief wordt bestempeld. Teken van emancipatie of uit noodzaak? Knack was ter plekke en zocht het uit.

Sinds eind 2017 vonden er geen grote betogingen meer plaats in Al Hoceima. De provinciehoofdstad in de Rif – een door Berbers bewoonde regio in het Noorden van Marokko – werd het zwijgen opgelegd nadat de Hirakprotesten (letterlijk: volksbeweging, nvdr.) er drie jaar geleden uitbraken. Die barstten los toen de jonge visverkoper Mohsin Fikri na een dispuut met de politie door een vuilniswagen werd vermorzeld.

Riffijnen schreeuwden om goed onderwijs, gezondheidszorg, werk, eerlijke rechtspraak en bestrijding van corruptie. Maar het regime sloeg hard terug, met honderden arrestaties tot gevolg. De kopstukken van de geweldloze Hirakbeweging kregen tot twintig jaar celstraf.

Maar ondanks de repressie, stierven de protesten geen stille dood. Drie jaar na de dood van Fikri blijven de Riffijnen vandaag hun ongenoegen uiten. Niet meer in de straten van Al Hoceima, maar wel in andere Marokkaanse steden zoals Rabat en Casablanca, of via sociale media. In die protesten spelen vrouwen een erg belangrijke rol. Dat is opmerkelijk in een regio die als overwegend conservatief wordt beschouwd.

Betoging In Rabat in november 2019.
Betoging In Rabat in november 2019.© Jamal

De Riffijnse sociologe Karima Ouaali deed in het kader van haar studies onderzoek naar het fenomeen en kwam tot de vaststelling dat de vrouwen al van bij het begin een belangrijke rol speelden in de opstanden. ‘Al vanaf eind 2016 namen vrouwen spontaan deel aan de betogingen. Niet zomaar om hun man, zoon of vader te steunen. Ze speelden ook een belangrijke, organisatorische rol’, vertelt Ouaali.

Volgens haar onderzoek nam zo’n 31 procent van alle vrouwen in Al Hoceima deel aan de eerste betogingen, en hield zo’n 46 procent dat vol voor alle manifestaties die nog volgden. ‘Vrouwen zoals Silya Ziani, die ook artieste is, werden in die eerste fase ook sterk gemediatiseerd. Na de vele arrestaties ontpopten enkele vrouwen zich zelfs tot leiders van het protest.’

Ouaali verwijst daarmee naar vrouwen zoals Nawal Benaissa. Als één van de opvolgsters van protestleider Nasser Zafzafi, die in mei 2017 werd gearresteerd en in hoger beroep werd veroordeeld tot een gevangenisstraf van twintig jaar, werd zij meermaals door de politie opgepakt tot ze uiteindelijk in mei 2019 met haar vierjarige zoontje naar Nederland vluchtte.

Haki in Taza.
Haki in Taza.© Ellen Debackere

Intussen gaat de strijd door, en blijven opvallend veel vrouwen om gerechtigdheid vragen. Draagt de Hirak bij tot de emancipatie van de vrouwen in het Rifgebied, of vullen de vrouwelijke activisten als gevolg van de vele arrestaties noodgedwongen een leemte in?

Benzinestation

We ontmoeten elf vrouwelijke Hirakactivisten in een benzinestation in Taza, op zo’n 160 kilometer van hun woonplaats in Al Hoceima. Het is vrijdagavond en de vrouwen komen net van een betoging in Rabat waar ze manifesteerden tegen de opsluiting van de activisten en de slechte behandeling van de gedetineerden.

Taza ligt op hun terugweg, maar ligt ook ver genoeg van het scherp in de gaten gehouden Al Hoceima om in gesprek te gaan met een journalist. Op straat in de Rif zit de schrik er immers goed in. Wie er nu nog demonstreert, of op sociale media met de beweging sympathiseert, riskeert zware straffen. Journalisten zijn er niet welkom. De vele checkpoints op de toegangswegen naar Al Hoceima tonen dat het regime de regio nog steeds in het oog houdt.

Vrouwelijke activisten in Taza.
Vrouwelijke activisten in Taza.© Ellen Debackere

Ondanks het risico dat de vrouwen nemen, spreken ze vrijuit. Voor Malika Bouayadi, de 55-jarige moeder van de veroordeelde Rabie El Ablak, en Rhimou Saïdi, de 68-jarige weduwe en moeder van de eveneens veroordeelde Mohamed Jelloul, is het niet de eerste maal dat ze geïnterviewd worden. Sinds hun zonen tot zware gevangenisstraffen werden veroordeeld, grijpen ze elke kans om het onrecht uit te schreeuwen. ‘Onze zonen zijn momenteel in hongerstaking enkel omdat ze durfden te vragen om werk’, vertellen de vrouwen. De andere vrouwen stemmen in, want stuk voor stuk raakten ze hun echtgenoten, zonen, broers of neven kwijt aan gevangenisstraffen die nog lang niet afgelopen zijn.

Ook jonge meisjes houden zich niet in om het onrecht aan de kaak te stellen. De 24-jarige Kawtar El Boustati is halftijds student, en werkt tijdens de zomer in de keuken van een hotel. ‘Veel vriendinnen van me protesteren mee. Iedereen kent wel iemand die gestraft werd.’

Ondanks de belangrijke rol van de vrouwen in de beweging, valt het op dat vooral mannen gearresteerd werden. Volgens Mohamed Saadi, jurist en professor aan de Université Mohammed Premier in Oujda, is dat omdat de vrouw in de Riffijnse maatschappij een enigszins beschermde positie bekleedt. Saadi werd zelf geboren in Al Hoceima, schreef verschillende boeken over de mensenrechten en spreekt dan ook met ‘wij’ als hij het over de Riffijnen heeft.

Kuststad Al Hoceima.
Kuststad Al Hoceima.© Ellen Debackere

‘Hoewel er nog veel machismo heerst in de streek, worden vrouwen er wel hoog in het vaandel gedragen en mogen ze absoluut niet aangeraakt worden’, vertelt hij. ‘Vandaar dat er tijdens de demonstraties ook veel vrouwelijke agenten vanuit Rabat werden gestuurd. De hele streek zou ontploft zijn, mocht er een vrouwelijke activist aangeraakt zijn geweest.’

De enkele arrestaties van vrouwen die toch gebeurden, tonen volgens de professor paradoxaal genoeg aan dat er wel degelijk een verschuiving in de mentaliteit aan het plaatsvinden is, zij het een trage. ‘Tot voor kort was het ondenkbaar geweest dat een Riffijnse vrouw gearresteerd zou worden omwille van haar sociaal engagement.’

Antiheld

De vrouwen die deelnemen aan de manifestaties hebben een erg divers profiel. ‘Zo zijn er de oudere vrouwen die vaak amper opgeleid zijn, maar is er ook sprake van een nieuwe generatie jonge vrouwen die meer kennis heeft. En dan zijn er nog de prominente voorvrouwen, zoals Benaissa en Silya’, zegt Saadi, die momenteel een boek voorbereidt over de Hirak.

Centrum Al Hoceima.
Centrum Al Hoceima.© Ellen Debackere

De professor spreekt dan ook van een vorm van feminisering van de Rif. Het feit dat Nasser Zafzafi, de vermeende leider van de protesten, niet het prototype van de machoman weerspiegelt, versterkt de hypothese. ‘Zafzafi was eigenlijk een beetje de antiheld. Hij kwam vrij vrouwelijk over, was zachtaardig en gedroeg zich zeer galant tegenover vrouwen’, aldus Saadi. ‘Hij toonde ook veel respect tegenover zijn moeder in het openbaar. Dat toont ook de evolutie van de visie op de vrouw in de Rifstreek aan.’

Volgens Saadi heeft de Hirak die evolutie voor het eerst zo duidelijk blootgelegd. ‘Het is de eerste keer dat vrouwen zo open en bloot de publieke ruimte inpalmden. Hoewel vrouwen van oudsher betrokken zijn geweest bij de verschillende oorlogen en guerrilla’s in het Rifgebied, was het ditmaal anders. Ze nemen het woord en zijn duidelijk gepolitiseerd: het is een unicum in de geschiedenis van de Rif,’ aldus de professor.

‘Het toont aan dat er een proces gaande is waarbij de vrouw langzaamaan een nieuwe plaats in de maatschappij opeist. Het gaat erg traag, maar de bewijzen zijn er wel.’ Saadi merkt tegelijkertijd op dat dit proces vooral zichtbaar is in steden zoals Al Hoceima, en veel minder op het platteland waar nog veel mannen niet willen dat vrouwen buitenshuis gaan werken of studeren.

Politie in het straatbeeld van Al Hoceima.
Politie in het straatbeeld van Al Hoceima.© Ellen Debackere

Werkloosheid

Maar volgens Hanan Haki, een 39-jarige activiste wiens broer tot lange gevangenisstraffen werd veroordeeld, is het conservatieve en achtergestelde beeld dat van de vrouw in de Rif heerst, niet eerlijk. Volgens haar leidt de achterstelling van het gebied ertoe dat vrouwen dat imago toebedeeld krijgen. ‘Vrouwen zijn altijd de eerste slachtoffers van onderontwikkeling’, zegt de strijdvaardige vrouw terwijl de andere tien instemmend knikken. ‘Ze zijn de eersten die niet naar school kunnen gaan, ze zijn de eersten die zonder werk belanden. Marokko negeert onze provincie: het is dan ook de schuld van de staat dat wij dat imago krijgen.’ De vader van Haki treedt haar bij. ‘Vrouwen en mannen hebben dezelfde ideeën, staan op dezelfde hoogte. Maar armoede treft vrouwen steeds harder dan mannen.’

Haki benadrukt dat er al langer een evolutie van trage emancipatie aan de gang is, maar dat die sterk gelinkt is aan de ontwikkeling van het gebied. Dat bevestigt ook sociologe Ouaali. ‘De reactie van de mannen op die versterkte aanwezigheid in de publieke ruimte loopt sterk uiteen en is vaak gelieerd aan opleidingsniveau. Vrouwen die deelnemen aan de Hirak zijn daarom niet plots bevrijd van patriarchale controle. Ik ken voorbeelden van vrouwen die het huis nog steeds niet mogen verlaten zonder toestemming van hun man’, aldus Ouaali. ‘Maar het is niet dat de Hirak géén rol heeft gespeeld. Integendeel, ik geloof dat de beweging als een katalysator functioneert en ik voorspel dat we de effecten ervan op de emancipatie van de Riffijnse vrouw over een aantal jaren zullen waarnemen’, aldus de sociologe.

Al Hoceima.
Al Hoceima.© Ellen Debackere

Dat er ruimte bestaat voor een inhaalbeweging, staat in ieder geval vast. In 2014 was 53 procent van de vrouwen in de provincie Al Hoceima ongeletterd, tegenover 26 procent van de mannen, zo blijkt uit de cijfers van het Marokkaanse Haut-Commissariat Au Plan. Cijfers over werk schetsen geen rooskleuriger beeld. Terwijl in 2007 slechts 15,9 procent van de actieve, vrouwelijke bevolking in de regio Tanger-Tétouan-Al Hoceima aan het werk was, daalde dat percentage naar 15,8 procent in 2017. Voor de mannen in dezelfde regio betrof het respectievelijk 71,1 en 67,6 procent.

Stille revolutie

Wanneer we afscheid nemen, zegt Malika Bouayadi dat ze maar één wens heeft. ‘Ze moeten onze mannen vrijlaten.’ Ook voor de andere vrouwen aan tafel is dat de prioriteit. De meeste vrouwen die deelnemen aan de protesten, doen dat namelijk niet uit feministische overwegingen, maar participeren als burger. Toch zien ze de toekomst als vrouw én als Riffijn hoopvol in. ‘Alles kan veranderen, ook voor ons als vrouwen. Maar ze moeten onze mannen vrijlaten en ons de rechten geven die we verdienen’, klinkt het unisono.

Volgens Saadi is die hoop terecht. ‘Er is geen andere oplossing dan de gevangenen vrij te laten en het gesprek opnieuw op te starten’, zegt de professor. ‘Dat zal het leven van de vrouwen niet enkel nu, maar ook op langere termijn veranderen. Ik ben ervan overtuigd dat de Hirak een impuls heeft gegeven aan een proces dat al langzaamaan op gang was gekomen. Wat we hier zien, is het begin van een stille revolutie van de vrouw. Over tien jaar zullen we daar de resultaten van zien.’

Deze reportage kwam tot stand met de steun van het Fonds Pascal Decroos voor Bijzondere Journalistiek.

Vrouwen op de barricaden in de Marokkaanse Rif: 'Begin van een stille revolutie'

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content