Visuele geschiedvervalsing dreigt na vervalsing van foto’s over genocide op jezidi’s

Foto's die niets met het lot van de jezidi's te maken hebben, komen zelfs voor op spandoeken bij demonstraties.

Iedere week zoekt Knack naar misleidende informatie op het internet. Enkele van de vaakst gedeelde foto’s over de genocide op de jezidi’s door de Islamitische Staat tonen iets helemaal anders. Op die manier dreigt visuele geschiedvervalsing.

Iedere week zoekt Knack naar misleidende informatie op het internet.

Via resoluties hebben verschillende nationale parlementen en internationale instellingen het voorbije jaar de wandaden van de Islamitische Staat tegen de jezidi’s, een Koerdisch sprekende etnische minderheid in het noorden van Irak, erkend als genocide. Toen de streek waar de jezidi’s wonen in 2014 veroverd werd door de IS, werden op grootschalige wijze de mannen geëxecuteerd en de vrouwen en kinderen als ‘oorlogsbuit’ tot slaaf gemaakt. Getuigenissen van overlevenden – zoals mensenrechtenactiviste Nadia Murad, die in 2018 de Nobelprijs voor de Vrede kreeg – zijn cruciaal om een correct beeld te krijgen van wat er precies gebeurd is, in het bijzonder met de jezidi-vrouwen die door de IS in seksslavernij werden gedwongen.

Over het lot van gevangengenomen jezidi’s tijdens de IS-bezetting bestaat weinig beeldmateriaal. Dat vacuüm is de voorbije jaren opgevuld met afbeeldingen uit compleet andere contexten die, vaak te goeder trouw, online gedeeld worden door activisten die het lot van de jezidi’s onder de aandacht willen brengen, of door mensen die zich verzetten tegen de repatriëring van IS-strijders uit de Syrische interneringskampen.

Vrouwen in kooien

Een goed voorbeeld is de foto van enkele vrouwen in boerka, die elk een papier vasthouden met een bedrag in Amerikaanse dollar, terwijl op de voorgrond een jong meisje te zien is. Een tegenstander van de repatriëring van IS-aanhangsters plaatste de afbeelding verontwaardigd op Twitter: ‘Kijk, de zielige IS-bruiden,’ schreef hij erbij, ‘kinderen verkopen als seksslaaf’. En hoewel de medeplichtigheid van heel wat IS-vrouwen aan de genocide op de jezidi’s vaststaat, is dat niet wat de foto afbeeldt: ze is genomen in Brussel, tijdens een demonstratie in 2014 waarbij figuranten naspeelden hoe jezidivrouwen verkocht werden op de slavenmarkten van de IS.

Ook de algoritmes van Facebook en Twitter kunnen bijdragen tot visuele geschiedvervalsing.

Een andere foto toont hoe een vrouw in jeansbroek bij de arm wordt gehouden door twee mannen met geweren en bomgordels. Honderden keren komt dat beeld terug op blogs en nieuwswebsites uit het Midden-Oosten en op sociale media, meestal in de context van het lot van de jezidi’s. Een onlinepetitie uit Nederland ‘Tegen terugkeer van Nederlandse IS’ers’ gebruikt de foto als illustratie. Maar het beeld komt niet uit Syrië: het is een scène uit de Egyptische soapserie Halawet Elrouh, die dateert van 2014. De vrouw is actrice Dana Mardini: zij speelt de rol van een journaliste die naar Syrië trekt om er een documentaire te filmen over kunstroof en gekidnapt wordt door rebellen.

Verschillende andere populaire foto’s beelden vrouwen in kooien af, zogezegd gevangengenomen door de IS. Ook daar gaat het geregeld om andere gebeurtenissen. Een foto van gekooide vrouwen op de achterkant van een vrachtwagen toont eigenlijk burgers die door Jaish al-Islam, een andere islamistische rebellengroepering in Syrië, als menselijk schild werden gebruikt tegen bombardementen. Een andere foto werd zelfs niet eens in Syrië genomen, maar is afkomstig van een demonstratie in Egypte. Uit protest tegen de arrestatie van een groep vrouwelijke aanhangers van de Moslimbroederschap in november 2013 lieten enkele andere vrouwen zich tijdens een demonstratie in een kooi opsluiten en zo door de straten voeren.

Kwaliteitskrant

Het is lang niet de enige keer dat beeldmateriaal uit andere landen verward wordt met de wandaden van de Islamitische Staat in Syrië en Irak. ‘Waar blijft de verontwaardiging over de “witte” jezidi-slavinnen?’ valt bijvoorbeeld op Twitter te lezen bij een foto van een groep vrouwen in westerse kledij, die bedreigd wordt door zowel mannelijke als vrouwelijke gewapende terroristen. De afbeelding blijkt een nagespeelde gijzeling tijdens de jaarlijkse demonstratieoefening van het Jordaanse leger, op een Jordaans vliegveld.

Maar misschien wel de vaakst gebruikte afbeelding om het lot van de jezidi’s te illustreren, is een straatbeeld met een lange rij vrouwen in boerka, aan elkaar geketend met zware kettingen. De foto komt voor op spandoeken bij betogingen waar aandacht gevraagd wordt voor het lot van de jezidi’s, en zelfs als illustratie bij een artikel daarover in de Britse conservatieve kwaliteitskrant The Daily Telegraph. Ook hier gaat het niet om een IS-slavenmarkt. We zien vrouwen tijdens een processie in Libanon in 2011, ter gelegenheid van het Ashura-festival. Als historische figuranten beelden ze krijgsgevangenen uit voor de herdenking van de slag bij Karbala, een belangrijke gebeurtenis uit de sjiitische geschiedenis.

Vooral genocides en oorlogsmisdaden zijn een gemakkelijk slachtoffer voor dergelijke ‘visuele geschiedvervalsing’.

Executiefilmpjes

Dat fenomeen ondergraaft de betrouwbaarheid van reverse image searches, een van de vaakst gebruikte tools van factcheckers. Bij zo’n zoekopdracht upload je een afbeelding in een zoekmachine – zoals Google of de Russische tegenhanger Yandex – en krijg je als resultaat een lijst met websites waar diezelfde afbeelding terug te vinden is. Het is een van de beste tips voor mensen die twijfelen of een foto wel echt is, of afbeeldt wat ze beweert. Maar wanneer foto’s voornamelijk of bijna exclusief verspreid worden in een foutieve context, kan zo’n zoekopdracht ironisch genoeg precies de verkeerde indruk wekken.

Het fenomeen is al beschreven in de academische literatuur, met name voor historische gebeurtenissen die dateren van vóór het ontstaan van het internet, zoals de Holodomor – een verwoestende hongersnood in Oekraïne in de jaren 1932-1933. Politologe Ekatherina Zhukova publiceerde in 2019 een artikel in Visual Communication waarin ze beschreef hoe de helft van de afbeeldingen over de Holodomor op Instagram eigenlijk iets anders liet zien: het bleken foto’s van hongersnoden in India eind negentiende eeuw, of foto’s van de Holocaust. De verkeerd gelabelde afbeeldingen werden voornamelijk gebruikt om anticommunistische of antisemitische boodschappen de wereld in te sturen.

Vooral genocides en oorlogsmisdaden zijn een gemakkelijk slachtoffer voor dergelijke ‘visuele geschiedvervalsing’. Dat geldt ook voor de IS, dat nochtans het verspreiden van gruwelijke, authentieke beelden via sociale media – denk aan onthoofdingen en andere executiefilmpjes – als strategie hanteerde. Dat heeft overigens geleid tot een bijkomend dilemma dat kan bijdragen tot visuele geschiedvervalsing: het feit dat sociale media als Facebook en Twitter gewelddadige en terroristische inhoud zo snel mogelijk van hun platformen verwijderen. Soms gebeurt dat zo goed als automatisch, via algoritmes. Amnesty International heeft al gewaarschuwd dat op deze manier cruciaal bewijsmateriaal vernietigd wordt dat kan aantonen dat er misdaden tegen de mensheid zijn gepleegd.

Of het nu de verspreiding van valse beelden is of het verwijderen van echte beelden: via het internet en sociale media kan ons beeld van de geschiedenis ernstig vervormd en vervalst raken. Dat geldt voor het verre verleden, maar ook voor recente gruweldaden zoals die van de IS. De jezidi’s verdienen beter dan dat we de geschiedenis van hun vervolging gaan herinneren aan de hand van verkeerd gelabelde afbeeldingen van Jordaanse legeroefeningen, Libanese processies of Egyptische soapseries.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content