Tot voor kort was Iran dominant in de regio. Dankzij een uitgebreid netwerk van milities, een enorme hoeveelheid afstandsraketten en een groeiende hoeveelheid verrijkt uranium kon Teheran zijn schaduw ver buiten zijn landsgrenzen te werpen. Vandaag vreest het Iraanse regime voor zijn voortbestaan. ‘De kaart van het Midden-Oosten wordt grondig hertekend.’
Heeft de Amerikaanse president Donald Trump de regels van de oorlogsvoering herschreven? Kort nadat meer dan 125 Amerikaanse vliegtuigen de drie voornaamste Iraanse nucleaire sites gebombardeerd hadden, concludeerde Donald Trump dat het nu wel welletjes was. ‘Iran, de pestkop van het Midden-Oosten, moet nu vrede sluiten’, aldus Trump. Hij sprak ook de hoop uit dat Amerika het hierbij kon laten. Dat Amerika zonet mogelijk in een nieuwe regionale oorlog was gestapt, dat idee leek Trump in zijn geheel niet te overwegen.
Het is voorlopig onduidelijk in welke mate de Amerikaanse aanval succesvol was. Is het Iraanse nucleaire programma weggevaagd?
Voor Iran zijn er nochtans meer dan genoeg redenen om de Amerikaanse en Israëlische aanvallen op zijn nucleaire sites als een oorlogsdaad te zien. In de dagen vóór de Amerikaanse aanval waarschuwde het Iraanse buitenlandministerie al dat een Amerikaanse aanval een ‘totale oorlog’ zou veroorzaken. Ondanks de impact van de Amerikaanse en Israëlische aanvallen heeft Iran wel enige opties om terug te slaan. De naar schatting 40.000 Amerikaanse troepen in de regio, verspreid over 19 locaties, kunnen een doelwit worden. Iran zou eveneens de enorm cruciale Straat van Hormoez kunnen blokkeren en de internationale (olie)handel verstoren.
Het is voorlopig ook nog niet duidelijk in welke mate de Amerikaanse aanval succesvol was. Waren de aanvallen daadwerkelijk voldoende om het Iraanse nucleaire programma weg te vagen, zoals de Amerikaanse president aankondigde? Over die stelling bestaan de nodige twijfels. Hoewel Amerika en Iran de voorbije dagen contact bleven onderhouden, is het onduidelijk of Iran na deze aanval weer naar de onderhandelingstafel wil komen.
Regionale krachtpatser
Hoe snel kan de wereld veranderen. De voorbije twee decennia heeft Iran een indrukwekkende verdedigingsgordel rond zichzelf opgetrokken. Het was de drijvende kracht achter de zogenaamde As van het Verzet: een los verbond van groeperingen die door Iran bewapend werden en die Israël als het ware omcirkelden. Naast die As van het Verzet was Iran – ondanks de zware internationale sancties – erin geslaagd een indrukwekkend arsenaal aan ballistische raketten en een nucleair programma uit te bouwen. Die drie pilaren, zo luidde de wijsheid, waren ruim voldoende om eventuele belagers op afstand te houden.
Door voortdurend brandhaardjes rondom Israël op te poken, kon Israël zich nooit ten volle op Iran concentreren.
Vooral de As van het Verzet leek een strategische meesterzet. Die gaf Iran de mogelijkheid om zijn macht over de regio uit te breiden. Hezbollah was met Iraanse steun de zwaarst bewapende militie ter wereld geworden, en had zich volledig in de Libanese staat ingenesteld. Met de steun voor Hamas en Islamitische Jihad had het ook in Gaza een voet aan de grond. Via de Houthibeweging in Jemen kon het Saudi-Arabië en de globale handel bedreigen. Door voortdurend brandhaardjes rondom Israël op te poken, kon Israël zich nooit ten volle op Iran concentreren. Het vergrootte op relatief goedkope manier de Iraanse invloed in de regio, zonder dat Iran zelf de strijd hoefde aan te gaan.
Nu en dan incasseerde Iran wel eens een mokerslag. Israël saboteerde geregeld het Iraanse nucleaire programma. In januari 2020 verloor het Qasem Soleimani, de charismatische leider van de Iraanse Revolutionaire Garde, toen die door een Amerikaanse raketaanval werd gedood. Maar tegelijk leek Amerika stilaan af te haken in de regio. In 2021 trok Amerika zich op catastrofale manier terug uit Afghanistan, en reduceerde het zijn troepenaantal in Irak. Toen Iran en Saudi-Arabië in maart 2023 aankondigden dat ze opnieuw diplomatieke relaties zouden aanknopen, was het China die de pluimen voor de toenadering opstreek – Amerika stond niet op de foto.
Het afgelopen jaar deed Israël schijnbaar wat het wilde met zijn voornaamste rivaal in de regio.
En zelfs in eigen land had Khamenei zijn zaakjes geregeld. Ondanks het enorme ongenoegen onder de eigen bevolking slaagde het regime erin elke vorm van oppositie te kortwieken. De harde manier waarop de grootschalige protesten na de dood van Mahsa Amini werden neergeslagen, versterkte de indruk dat het regime alles onder controle had. Met Ebrahim Raisi had Khamenei in 2021 een persoonlijke favoriet naar het presidentschap gestuurd. Op het Palestinaplein hartje Teheran prijkte sinds 2017 een aftelklok naar de dag waarop Israël vernietigd zou worden – volgens Khamenei ergens in 2040.
Fragiel Iran
Van die eens schijnbaar onaantastbare machtspositie blijft vandaag nauwelijks iets overeind. Het afgelopen jaar deed Israël schijnbaar wat het wilde met zijn voornaamste rivaal in de regio. In april 2024 had Israël al het Iraanse consulaat in Damascus en de nucleaire site in Isfahan aangevallen. Eind juli 2024 vermoordde Israël Ismail Haniyeh, de politieke leider van Hamas, in een gebouw dat de Revolutionaire Garde als gastenhuis gebruikte. Eind oktober vernietigde Israël een belangrijk deel van de luchtafweer rond Teheran.
Telkens beantwoordde Iran de aanvallen met verhitte retoriek, maar beperkte vuurkracht. Bovendien wachtte Iran telkens enige tijd met reageren – alsof het zijn vijanden de tijd wilde geven om zich voor te bereiden, en op die manier escalatie te vermijden. Bij de Israëlische aanval van 17 juni bleek die strategie onvoldoende om escalatie te voorkomen. Israël slaagde er bij zijn aanval in tal van militaire kopstukken uit uit te schakelen. De Israëlische luchtmacht heeft nagenoeg vrij spel in het Iraanse luchtruim. Ali Khamenei, die uit vrees voor zijn leven ondertussen is ondergedoken, herformuleert bij elke aanval zijn dreigementen.
Ook Trump is kwetsbaar. Bij zijn eigen achterban is de vrees om opnieuw in een regionale oorlog meegesleurd te worden groot.
Enige tijd leefde bij het Iraanse regime de hoop dat Amerika zich afzijdig zou houden. Maandenlang hadden beide partijen onderhandeld over een mogelijke nucleaire deal. Trump zelf had nadrukkelijk aangegeven dat hij wilde onderhandelen. Twee dagen voordat Amerika de drie voornaamste nucleaire faciliteiten van Iran aanviel, had Trump nog aangekondigd dat hij pas over twee weken zijn beslissing zou nemen.
De macht die het Amerikaanse leger ontplooit kan niet verhullen dat ook Trump kwetsbaar is. Bij zijn eigen achterban is de vrees om opnieuw in een regionale oorlog meegesleurd te worden groot. Kopstukken als Tucker Carlson en Marjorie Taylor-Greene – doorgaans toxische cheerleaders voor Trump – toonden zich al ongewoon kritisch. Bovendien heeft Amerika momenteel geen echte nationale veiligheidsadviseur. Buitenlandminister Marco Rubio nam de rol begin mei tijdelijk over toen Mike Waltz werd weggepromoveerd. Rubio geldt bovendien niet als een zwaargewicht in het Witte Huis die weegt op de besluitvorming.
Netanyahu’s droom
Voor Benjamin Netanyahu moet het een bevreemdende ervaring zijn. Sinds het begin van zijn carrière was militaire actie tegen Iran zijn politieke missie. Ettelijke malen sprak hij de vergadering van de Verenigde Naties toe over de Iraanse dreiging – niet zelden vergezeld van een wat knullige tekening van een bom. Iran is misschien wel het enige politieke onderwerp waarop Netanyahu de voorbije decennia enige consistentie heeft getoond.
‘Hoe vreemd het ook klinkt: Benjamin Netanyahu is géén havik.’
Toch gaat deze Israëlische aanval in tegen zijn instincten. ‘Hoe vreemd het ook klinkt: Benjamin Netanyahu is géén havik’, benadrukt Yonatan Touval, politiek analist bij de Israëlische denktank Mitvim. ‘Hij is eigenlijk terughoudend om militaire macht te gebruiken. Hij is er als de dood voor dat het Israëlisch leger niet naar behoren presteert, en dat dat op hem zou afstralen.’ Die risicoaversie is geen vorm van medeleven, benadrukt Touval. ‘Netanyahu geeft geen moer om het welzijn van de Palestijnen. Maar hij schept er evenmin genoegen in dat er zoveel Gazanen sterven, zoals dat bij bijvoorbeeld Ariel Sharon wel het geval was.’
Eerder hadden de Israëlische premiers Ehud Olmert en Ariel Sharon ook al aanvallen op het Iraanse nucleaire programma overwogen. Alleen was de Amerikaanse president daar nooit voor te porren. George W. Bush had het met Afghanistan en Irak al te druk om er nog Iran bij te nemen. Barack Obama weigerde tot wanhoop van Netanyahu om het onderwerp nog maar te bespreken, en zette in op de nucleaire deal. En ook Trump had in zijn eerste ambtstermijn nog koudwatervrees. In juni 2019 blies Trump een vergeldingsaanval op Iran op het laatste moment af.
‘Netanyahu heeft Trump ervan overtuigd dat dit een unieke kans was om Iran aan te pakken.’
Bovendien liepen de relaties tussen Trump en Netanyahu de voorbije maanden erg stroef. Trump liet zich meermaals kritisch uit over het Israëlische grondoffensief in Gaza. Bij zijn vierdaagse reis door het Midden-Oosten in mei had Trump zijn goede vriend overgeslagen. Dat Netanyahu er desondanks in slaagde Amerika aan boord te krijgen wijt Touval aan de specifieke toestand in de regio. ‘Netanyahu heeft Trump ervan overtuigd dat dit een unieke kans was om Iran aan te pakken’, zegt Touval. ‘Hezbollah, dat voor Israël altijd de grootste dreiging was, is momenteel geneutraliseerd. Ook aan Amerikaanse kant was het duidelijk dat deze kans niet snel meer zou terugkomen.’
Het keerpunt
De geschiedenis van de Iraans-Israëlische relatie is complex. Onder het sjahregime onderhielden beide landen – onder de waterspiegel – een zekere verstandhouding. Maar ook na de Iraanse revolutie – toen ayatollah Khomeini de vernietiging van Israël als hoofddoel uitriep – onderhielden beide landen verrassend pragmatische relaties. Tijdens de Iran-Irakoorlog leverde Israël Amerikaanse wisselstukken aan de Iraanse luchtmacht. ‘De rivaliteit ontstond pas toen Irak zijn dominante positie verloor na de Eerste Golfoorlog’, zegt Ali Alfoneh, Irankenner bij het Arab Gulf States Institute. ‘Stel dat na die Golfoorlog niet Iran maar Saudi-Arabië de dominante macht was geworden, dan hadden Iran en Israël waarschijnlijk strategische toenadering gezocht.’
‘Als we later op deze periode terugkijken, zullen we de Hamasaanval van 7 oktober vergelijken met de aanslagen van 11 september.’
Maar zelfs als de Israëlische plannen voor een aanval op Iran al meer dan twee decennia teruggaan, is het duidelijk dat de aanval op Iran nooit nu had plaatsgevonden zonder de Hamasaanval van 7 oktober 2023. ‘Als we later op deze periode terugkijken, zullen we de Hamasaanval vergelijken met de aanslagen van 11 september’, zegt Erik Skare, Midden-Oostenkenner aan de Universiteit van Oslo. ‘De kaart van het Midden-Oosten wordt opnieuw radicaal hertekend.’
Voor Israël, en niet het minst voor Benjamin ‘Mister Security’ Netanyahu, was de Hamasaanval een kolossaal falen. Niet alleen was het Israëlische leger er niet in geslaagd de aanval te voorkomen en snel te beantwoorden. Zelfs de vaststelling dat Hamas het had aangedurfd om die aanval op touw te zetten, was voor Israël al een affront. ‘De perceptie van de Iraanse dreiging is fundamenteel veranderd op 7 oktober’, zegt Touval. ‘Het Israëlische veiligheidsapparaat concludeerde dat het zijn afschrikking moest opvoeren. En in hun ogen was de beste manier om dat te doen de strijd met Iran opvoeren.’
Teheran heeft wel een plein dat aftelt naar het einde van Israël, maar geen schuilkelders voor zijn bevolking.
In de nasleep van de Hamas-aanval heeft Israël de groeperingen van de As van het Verzet een voor een uitgeschakeld. In Gaza richtte het Israëlische leger een humanitaire catastrofe aan in zijn strijd tegen Hamas. Met de beruchte beeperaanval in september 2024 schakelde het in Libanon een belangrijk deel van de Hezbollahleiding uit. Bij de daaropvolgende lucht- en grondaanvallen werd de charismatische leider Hassan Nasrallah gedood, en werden de militaire capaciteiten van de terreurbeweging grondig gedecimeerd. Het profiteerde van de val van het Assadregime om een deel van het Syrische grensgebied te bezetten.
Na de beeperaanval in Libanon: ‘De Iraanse strategie valt in duigen’
Onderschatting
Achteraf gezien lijkt het erop dat Iran de impact van de Hamasaanval onderschat heeft. Ondanks de steun aan Hamas was Iran vermoedelijk niet op de hoogte van de details van de aanval. ‘Die aanval heeft een intergenerationeel trauma getriggerd in Israël’, zegt Skare. ‘Hamas heeft er duidelijk nooit rekening mee gehouden dat Israël zo te keer zou gaan in de Gazastrook.’
Iran lijkt bovendien slechts in beperkte mate voorbereid op zo’n Israëlische aanval. Teheran heeft dus wel een plein dat aftelt naar het einde van Israël, maar geen schuilkelders voor zijn bevolking. Iran verkocht de voorbije jaren langeafstandsraketten en drones aan Rusland – wapens die het nu best had kunnen gebruiken. De Russische luchtafweerinstallaties die Israël al vorig jaar vernietigde, lijken nooit te zijn gerepareerd of vervangen.
‘Bepaalde Iraanse strategische denkers hebben zich totaal verkeken op de strategische waarde van uraniumverrijking. Ze dachten dat het een vorm van geloofwaardige nucleaire afschrikking zou zijn.’
Bovendien bleek de As van het Verzet los zand zodra Israël de druk opvoerde. Er kwam geen gecoördineerd verzet. Tijdens de Israëlische invasie van Gaza lanceerde Hezbollah een handvol raketten richting Israël, maar verder liet het Hamas vooral aan zijn lot over. Ook Iran bleek niet geneigd om Hezbollah te helpen toen het Israëlische leger zich op Zuid-Libanon richtte. ‘Hebzollah heeft achteraf gezien een enorme strategische fout gemaakt’, zegt Didier Leroy, Midden-Oostenkenner bij het Studiecentrum voor Veiligheid en Defensie. ‘Als Hezbollah na de Hamasaanval zijn volledige gewicht in de schaal had gegooid, was Israël echt in de problemen gekomen. Dan had het Israëlische leger op verschillende fronten tegelijk moeten vechten. Zelfs met Amerikaanse hulp had Israël daar enorme verliezen kunnen leiden.’
Maar de voornaamste misrekening was misschien wel het Iraanse nucleaire programma. ‘Bepaalde Iraanse strategische denkers hebben zich totaal verkeken op de strategische waarde van uraniumverrijking’, zegt Ali Alfoneh. ‘Ze dachten dat het vermogen om uranium te verrijken een vorm van geloofwaardige nucleaire afschrikking zou zijn. Ze dachten dat het Israël zou tegenhouden om militair in te grijpen. Het Iraanse regime heeft niet ingezien dat dat uranium geen strategisch nut heeft zonder raketten en proxy’s om Israël te bedreigen.’
Regimewissel
Het valt te betwijfelen of het Iraanse nucleaire programma van op een afstand vernietigd kan worden. Eerdere aanslagen lijken het programma net te hebben versneld. ‘Finaal kun je het Iraanse nucleaire programma alleen tegenhouden met een diplomatiek akkoord’, vermoedt Touval. ‘Net daarom is deze aanval zo’n enorme gok. Als dit niet eindigt met een akkoord waarin Iran zijn militaire nucleair programma opgeeft, zal Iran er nóg meer op gebrand zijn om een kernwapen te ontwikkelen.’
‘Netanyahu snapt dat een regimewissel niet realistisch is als militaire doelstelling. Maar er is de hoop dat het een nevenverschijnsel kan zijn.’
De plotse, onverwachte val van het Assadregime in Syrië doet dromen. ‘Het is een fantasie die veel Israëlische leiders nu koesteren’, zegt Touval. ‘Netanyahu snapt ongetwijfeld dat een regimewissel niet realistisch is als militaire doelstelling. Maar er is de hoop dat het een nevenverschijnsel kan zijn van deze aanval.’
Ondanks de grote impopulariteit van het islamitische regime ligt zo’n regimewissel niet voor de hand. In tegenstelling tot de Irakoorlog lijkt niemand zin te hebben in een grondoffensief. En er is geen georganiseerde verzetsgroep met enige legitimiteit bij de bevolking, zoals die er wel was in Syrië. Als het regime van de ayatollahs valt, dreigt een Libisch scenario, waarbij verschillende etnische groepen en clans onder elkaar strijden om de natuurlijke grondstoffen. ‘Israël zou daar ongetwijfeld mee kunnen leven’, voorspelt Leroy. ‘Ze hebben liever dat de Iraniërs onderling verdeeld zijn, zodat ze verder kunnen gaan met de Iraanse bondgenoten te verzwakken. Het is misschien niet het ideale scenario, maar het valt te managen. Israël snapt donders goed dat het in het Midden-Oosten de komende decennia nog geen rozengeur en maneschijn zal zijn.’
‘De jongere generaties willen Khamenei weg, maar ze willen tegelijk hun bevoorrechte positie in Iran behouden.’
Toch valt een vreedzame regimewissel niet geheel uit te sluiten. ‘Ook binnen het regime is het ongenoegen groot’, zegt Touraj Atabakli, professor sociale geschiedenis in het Midden-Oosten aan de Universiteit van Amsterdam. ‘Vooral de jongere generaties zijn zeer ongelukkig met de agressieve aanpak van Khamenei, en de manier waarop hij de rijkdom onder enkele machtige families heeft geconcentreerd. Zij willen Khamenei weg, maar ze willen tegelijk hun bevoorrechte positie in Iran behouden. Het zou me niets verbazen als zij proberen om het met Israël of met Amerika op een akkoordje gooien.’
