In februari 2014 brak in Kiev de revolutie uit. Nadat Oekraïne bekendmaakte dat het de banden met de EU wilde aanhalen, sloot president Janoekovitsj alsnog een verbond met de Russen. Duizenden mensen protesteerden op het Maidanplein. Professor internationale betrekkingen Jonathan Holslag keerde terug naar de intussen beruchte plek.
Beeldt u het zich even in: het wordt oorlog. Voorbijrijdende tanks doen uw huis daveren. Schoten van sluipschutters kraken over de pleinen. Op die pleinen hebben uw ongewapende kinderen postgevat. Het overkwam miljoenen ouders in Kiev in februari 2014. Meer dan honderd demonstranten op het Maidanplein werden afgemaakt op bevel van toenmalig president Viktor Janoekovitsj en met de steun van zijn Russische bondgenoot. De demonstranten – studenten, consultants, advocaten, onderwijzers, verpleegkundigen – waren opgegroeid in vrede. Ik trok naar Kiev om te begrijpen wat hen dreef in hun confrontatie met zwaarbewapende soldaten, hoe zij die breuk met hun normale leven ervoeren, hoe zij naar de toekomst kijken en wat de transitie van Oekraïne betekent voor de veiligheid van de rest van Europa.
‘Niemand had het ooit voor mogelijk gehouden dat deze oorlog ons zou overkomen. Je kúnt er niet klaar voor zijn, voor zo’n ommekeer. Maar als het gebeurt, word je erdoor meegesleurd. Er is geen ontsnappen aan.’ Ik praat met Natalia Popovitsj, een van de jonge demonstranten. ‘Ik leidde een succesvolle zaak, reisde naar Rusland, werkte met Russen en verdiende goed in Rusland. Maar toen brak de onrust uit. Alles veranderde. In plaats van samen te werken met de Russen moesten mijn medewerkers en ik de belangen van ons land verdedigen. We konden gewoon niet aanvaarden dat onze president ons land verknechtte aan een dictator in Moskou.’ Intussen heeft Popovitsj haar leven als zakenvrouw weer opgepikt, maar haar rol op het Maidan-plein blijft een keerpunt in haar leven. ‘Vóór die periode was alles gemoedelijk. Je volgde de politiek via de televisie, maar geleidelijk aan begonnen we te begrijpen dat we zelf ons lot in handen moesten nemen. We werden wakkergeschud uit de passiviteit. Ieder op zijn manier. Sommigen op het plein staken autobanden in brand, anderen smeerden boterhammen, mijn kinderen zetten thee. Het was een tijd van ongeziene spanning, maar ook van eenvoud. Het was duidelijk waar we voor streden.’
Maffiastaat
‘Ik dacht niet dat we dit zouden winnen. Ik kon amper ademen als ik wist dat mijn kinderen op het plein waren. Er waren geruchten dat er Russische KGB-agenten en speciale troepen in de stad opereerden’, vertelt Halyna Victorivna, een gepensioneerde geologe. Ik ontmoet haar en haar familie in een appartement in een grauwe volkswijk. Door het venster kijk ik uit op een bronzen buste van Lenin. ‘We voelden dat er geweld aankwam’, zegt haar dochter. ‘We probeerden te praten met de militairen op het plein, maar ze luisterden niet en toonden geen enkele emotie. Waarschijnlijk werden ze gemobiliseerd uit het oosten van het land, daar zijn ze Ruslandgezind. De spanning was te snijden. We schreven een afscheidsbrief aan onze kinderen, legden hen uit waar belangrijke eigendomsdocumenten lagen, en hoe zij de procureur kunnen bereiken als we gearresteerd zouden worden.’
‘Ik ben zelf Russisch’, zegt Halyna. ‘Verscheidene familieleden wonen nog altijd in Moskou, en we horen elkaar nog steeds. Maar mijn kinderen zijn hier geboren en ik wil niet dat zij onder het juk van een door Rusland aangestuurde tiran leven. Ik vond dus ook dat president Janoekovitsj moest verdwijnen.’ Maar wat betekende dat nu concreet, die dreiging van de dictatuur, wil ik weten. ‘Dat we niet meer terug willen naar de Sovjettijd’, zeggen ze unisono. Oekraïne was destijds een cruciaal onderdeel van de Sovjet-Unie en voorzag het imperium van graan, technologie en toegang tot de Zwarte Zee. ‘We zijn verknocht geraakt aan onze vrijheid. Wat ons vooral stoorde, was dat president Janoekovitsj van ons land een maffiastaat maakte, met de bescherming van Moskou. De hele economie kwam in handen van oligarchen. Zij bouwden een netwerk op van smotrashi, loopjongens die critici de mond moesten snoeren.’
Dat Janoekovitsj er een exuberante levensstijl opna hield, blijkt bij een bezoek aan zijn voormalige privéresidentie, een uur buiten het centrum van Kiev. Het is een zonderlinge plek. Soldaten houden er nog altijd de wacht. Het hele domein van 140 hectare is aan het oog onttrokken door een groene omheining met stroomdraad. Verspreid over het besneeuwde landgoed liggen grote chalets met kroonluchters en vergulde deurklinken. Er is een sauna, een dierentuin, een oldtimergarage en een nagemaakt piratenschip waar de president zomerfeestjes hield. Janoekovitsj probeerde zieltjes te winnen door prestigeprojecten, zoals de heropbouw van een gigantische kathedraal in het Lavra-kloostercomplex. ‘De nieuwe koepels zijn voor ettelijke miljoenen dollars belegd met bladgoud’, wordt me uitgelegd. ‘De revolutie zorgde ervoor dat het project nog altijd niet helemaal klaar is.’
Verval
De dictator is weg en er is een democratisch verkozen regering aan de slag, maar is het leven dan zo veel beter geworden? Wat mij opvalt tijdens mijn bezoek, is de grenzeloze ambitie bij jongeren, de wil om te ondernemen. De mensen willen het land vooral op eigen kracht laten groeien. Toch is Kiev zichtbaar in de greep van het verval. De meeste burgers hier hebben hun inkomen de laatste vijf jaar met 20 procent zien dalen, terwijl de energiefactuur tot vier keer duurder werd. De productie van de industrie ligt 40 procent lager dan vier jaar geleden, voor een deel omdat veel van de fabrieken in de oorlogszone in het oosten van het land liggen. ‘Het is tragisch’, zegt Vladimir Pachenko, een invloedrijke adviseur van de regering. ‘We hebben alles: opgeleide mensen, ICT-specialisten, een goede geografische ligging en landbouwgrond. En toch degradeert Oekraïne tot een derdewereldland.’
Die situatie maakt het land bijzonder kwetsbaar. ‘Als deze regering mislukt,’ zegt een Duitse diplomaat, ‘is de kans reëel dat het land uit elkaar valt. Niet alleen een hereniging tussen het westen en de oostelijke gebieden wordt dan onmogelijk, maar de overheid zal dan ook haar greep verliezen op belangrijke steden en nog minder te zeggen hebben over de oligarchen die de lucratieve sectoren controleren. Zo’n falende staat zal criminaliseren en wordt een makkelijke prooi voor de regionale mogendheden. Dat heeft nefaste gevolgen voor Europa: vier EU-lidstaten grenzen aan dit land.’
‘Zelfs met een regering die heel argwanend staat tegenover Moskou blijft Oekraïne in de greep van Rusland. Het Kremlin hoeft maar een instructie te geven aan de rebellen in het oosten en de hele politieke orde in Kiev davert op haar grondvesten’, zegt een Oekraïense viceminister. ‘De Zwarte Zee is een Russisch meer geworden, en alleen al de mogelijkheid dat dit land verder gedestabiliseerd raakt, jaagt de Polen de stuipen op het lijf.’ Een parlementslid beaamt: ‘Aanvankelijk was de Russische strategie erop gericht Oekraïne uit de NAVO te houden. Dat is gelukt, zonder veel weerwerk van het Westen. Je kunt Oekraïne nu het best vergelijken met een springlading onder de buitenmuren van Europa. Poetin hoeft de lont maar te ontsteken en heel Oost-Europa wordt gedestabiliseerd.’
Maar de ambities blijven niet beperkt tot Rusland. Ook Turkije, de grootmacht aan de andere kant van de Zwarte Zee, wil zijn invloed versterken. ‘Oekraïne maakt deel uit van hun invloedssfeer’, vertelt een minister me. ‘Bij een bezoek van president Recep Tayyip Erdogan werden zelfs de Oekraïense vlaggen verwijderd uit de ontvangstruimte en nam de Turkse president alleen de ereplaats in.’ China heeft voor een prikje een Oekraïense haven opgekocht en wil controle over het enorme landbouwareaal. Zelfs Polen heeft nu een programma lopen waarbij het Oekraïners met Poolse roots speciale privileges geeft, inclusief speciale identiteitskaarten en gratis onderwijs. ‘Onze strijd op het Maidanplein, die konden we winnen,’ besluit Vladimir Pachenko, ‘maar het machtsspel dat nu gevoerd wordt tussen de grote hoofdsteden, daar hebben we niet de minste vat op. De kans bestaat dat het alsnog allemaal verloren gaat, en dat het land gewoon verdwijnt.’
Door JONATHAN HOLSLAG in Kiev
‘Als deze regering mislukt, is de kans reëel dat Oekraïne uit elkaar valt.’
