Zoals alle conflicten hebben ook de invasie van Oekraïne en de oorlog in Gaza voor ongeziene militaire innovatie gezorgd. Knack ging op zoek naar de (voorlopige) conclusies.
Het is de cynische realiteit dat oorlogen leermomenten zijn. Oorlog is de ultieme competitie, waarbij tegenstanders zich voortdurend aan elkaar aanpassen en de menselijke vindingrijkheid tot het uiterste wordt gedreven. Het zijn momenten waarop militair-technologische innovatie piekt. De huidige oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten vormen daarop geen uitzondering.
‘Oorlog is een van de weinige activiteiten die je niet in een laboratorium kunt testen’, zegt Yohann Michel, militair analist bij het Institut d’Études de Stratégie et de Défense (IESD) in Lyon. ‘Je kunt trainen en allerhande simulaties bedenken, maar niets bereidt je voor op de confrontatie met een echte vijand die sluw is, zich aanpast en zelf ook innoveert.’
1. Het einde van de frontlijn
Tot voor kort deed de frontlijn in Oost-Oekraïne, met haar kilometerslange loopgraven, denken aan de Eerste Wereldoorlog. Dat beeld is ondertussen achterhaald, stelt commandant Pieter Balcaen, die de oorlog in Oekraïne bestudeert bij Defensie en eveneens verbonden is aan het Egmontinstituut. ‘Tussen beide legers ligt een strook van twintig kilometer waar elke beweging vrijwel onmiddellijk wordt opgemerkt. Er zijn drones met camera’s die surveilleren, maar ook sensoren die geluid en elektromagnetische signalen opmerken. Zodra iemand in die zone wordt gedetecteerd, komt er bijna onmiddellijk een aanvalsdrone of artillerievuur.’
Door die voortdurende dreiging, de lengte van het front en het gebrek aan mankracht zitten Oekraïense soldaten tegenwoordig in kleine groepjes ingegraven, verspreid over grote afstanden. Russische soldaten zijn voortdurend op zoek naar plaatsen waar ze door de Oekraïense verdedigingslijnen kunnen breken. Dat zorgt voor de opmerkelijke situatie dat Russische en Oekraïense troepen elkaar soms rakelings passeren zonder dat ze dat doorhebben.
Die technologische evoluties plaatsen militaire planners voor grote vraagtekens. Waar legers voorheen probeerden voertuigen, wapens en manschappen te concentreren om het zwakste deel van de verdedigingslinie te overmeesteren, is dat in Oekraïne vrijwel onmogelijk geworden. ‘Elke troepenconcentratie wordt onmiddellijk gedetecteerd en aangevallen’, zegt kolonel Marc Deschryver, hoofd transformatie van de Belgische Landmacht. ‘Dat is de voornaamste reden waarom er het voorbije jaar nauwelijks grote doorbraken zijn geweest. Telkens als er een kleine doorbraak wordt geforceerd, mobiliseert de tegenstander alle mogelijke middelen om die vooruitgang te neutraliseren.’
‘Hoe slechter de weersomstandigheden, hoe veiliger het is voor infanteriesoldaten.’
Waar regen en vrieskou voorheen een enorm nadeel waren voor soldaten, zijn het nu bijna bondgenoten geworden. ‘Hoe slechter de weersomstandigheden, hoe veiliger het is voor infanteriesoldaten’, zegt Yohann Michel. ‘Het zijn vaak de enige momenten waarop ze bevoorraad kunnen worden, of min of meer veilig kunnen worden afgelost.’
2. Meer fietsen, minder tanks
De alomtegenwoordigheid van drones zorgt ervoor dat legers zich aanpassen. Golden tanks voorheen nog als dé manier om doorbraken te forceren, dan zijn ze tegenwoordig bijna verdwenen omdat ze veel te snel worden opgemerkt. Tanks worden nu vooral als mobiele reserve gebruikt, om extra vuurkracht te leveren wanneer de vijand een bres in de verdedigingslijn probeert te slaan.
Oekraïense en Russische soldaten gebruiken tegenwoordig steeds vaker quads, motors en zelfs elektrische fietsen om zich te verplaatsen. Soldaten gebruiken ook thermische dekens die het warmtesignaal blokkeren. Op die manier proberen ze ongezien te vorderen, een punt te bezetten, en vervolgens op versterking te wachten.
Drones hebben de hele logica van het slagveld op zijn kop gezet, stelt Yohann Michel. ‘Eerst waren drones een hulpmiddel bij conventionele operaties. Vandaag zijn de klassieke wapens een hulpmiddel bij droneoperaties. Artillerie-eenheden en luchtafweer dienen vandaag om het luchtruim “schoon te vegen” zodat drones meer effect hebben.’
Het lijdt geen twijfel dat drones nooit meer zullen weggaan in oorlogsvoering. Al zullen ze waarschijnlijk niet meer zo’n centrale rol spelen als vandaag in Oekraïne. ‘Naarmate legers meer tegenmaatregelen bedenken om zich tegen drones te beschermen, zullen drones minder belangrijk worden’, voorspelt kolonel Deschryver. ‘Als dat gebeurt, kun je verwachten dat de klassieke middelen – zoals tanks en artillerie – opnieuw aan belang zullen winnen.’
https://www.knack.be/nieuws/wereld/waarom-russische-raketten-steeds-beter-door-de-oekraiense-luchtafweer-geraken-ze-hebben-geleerd-hoe-patriots-werken/
3. Aantekeningen uit het ondergrondse
Door al die drones, camera’s en sensoren zoeken legers en rebellenbewegingen naar oplossingen. ‘Soldaten moeten niet alleen naar boven leren te kijken’, zegt Tom Simoens, professor militaire geschiedenis aan de Koninklijke Militaire School. ‘Ze moeten ook naar onderen kijken.’
Zowel in Gaza als in Zuid-Libanon bouwden militante groeperingen als Hezbollah en Hamas de voorbije jaren een gigantisch ondergronds netwerk om ongezien raketten, drones en andere wapens te stockeren. In augustus 2024 publiceerde Hezbollah zelfs een video waarin te zien is hoe sommige tunnels groot genoeg zijn om een truck door te rijden. De schaal waarop de Al Qassambrigades van Hamas ondergrondse oorlogsvoering toepassen, is ongezien. Het is een van de voornaamste redenen waarom de verschillende Palestijnse groeperingen er ondanks enorme verliezen in slagen door te vechten.
De Gazaanse tunnels zijn uitgerust met keukens, vergaderlokalen, slaapzalen en sanitaire voorzieningen. ‘Vechten in stedelijke context bevoordeelt groeperingen die technologisch zwakker staan’, zegt Simoens. ‘Onder de grond heb je niets aan langeafstandssytemen en surveillancetechnologie. Het dwingt technologisch geavanceerde legers om hun vijand te benaderen, waardoor ze uiteraard kwetsbaar worden.’
Ook in Oekraïne zijn er gevallen bekend van Russische soldaten die tunnels gebruiken om Oekraïense eenheden te verrassen. Daarbij wordt gebruikgemaakt van bestaande gasleidingen of riolering. ‘In stedelijke context zijn er bijna overal tunnels’, zegt Michel. ‘Dat zorgt voor een dilemma bij de verdedigers. Het Oekraïense leger heeft niet de middelen of de manschappen om alle ondergrondse gangen te bewaken.’
4. Oorlog is (voorlopig) mensenwerk
Ook op het slagveld heeft artificiële intelligentie ondertussen haar intrede gedaan. ‘Er worden in Oekraïne en Gaza nu al wapensystemen ingezet die bijna volledig autonoom kunnen opereren’, zegt Marijn Hoijtink, professor internationale politiek aan de Universiteit Antwerpen. ‘Er zijn nu al wapensystemen die beslissingen nemen over hun doelwit op basis van AI.’
‘Er worden in Oekraïne en Gaza nu al wapensystemen ingezet die bijna volledig autonoom kunnen opereren.’
Hoijtink geeft het voorbeeld van de beruchte Spiderweb-operatie van de Oekraïense inlichtingendienst SBOe, waarbij meer dan honderd drones luchtvaartbasissen in Rusland aanvielen. ‘Die drones werden in eerste instantie nog bestuurd, maar op het laatste moment opereerden ze volledig zelfstandig’, legt Hoijtink uit. ‘Het algoritme was erop getraind vliegtuigen te herkennen en aan te vallen. Ook de Oekraïense onderwaterdrones kunnen al grotendeels autonoom opereren.’
‘Systemen als Lavendel maken de verleiding groter om niet meer te controleren of een doelwit daadwerkelijk een Hamasmilitant is.’
In Gaza wordt AI gebruikt om doelwitten te bepalen. Er is het controversiële Lavendel-programma, ontwikkeld door het beruchte Amerikaanse bedrijf Palantir. ‘Het Israëlische leger gebruikt dat programma om Hamasstrijders te identificeren’, zegt Hoijtink. ‘Gazanen die veel Hamasstrijders kennen of in bepaalde whatsappgroepen zitten, maken een grote kans om op een lijst te komen. Op het hoogtepunt had Lavendel maar liefst 37.000 doelwitten geïdentificeerd.’ Systemen als Lavendel zijn problematisch, vindt Hoijtink. ‘Ze geven militaire operatoren een uitvlucht om zich te distantiëren van hun beslissingen. De verleiding wordt groter om niet meer te controleren of een doelwit daadwerkelijk een Hamasmilitant is.’
Tegelijk is er vooralsnog geen sprake van echte killer robots. Drones aan het front worden bijna altijd nog door een piloot bestuurd. ‘Oorlog blijft voorlopig echt nog iets tussen mensen’, benadrukt Tim Sweijs, onderzoeksdirecteur bij het Haags Instituut voor Strategische Studies en coauteur van De oorlog van Morgen. ‘Als op een bepaald moment de techniek weg zou vallen, zullen mensen met elkaar blijven doorvechten. Techniek is finaal niet meer dan een hulpmiddel.’
5. De terugkeer van de vaste telefoon
Al die technologische vernieuwing zorgt voor een opmerkelijke paradox. Te midden van al die innovatie grijpen legers terug naar oude systemen. De Russische drones aan een glasvezelkabel die in 2024 hun intrede deden, zagen er aanvankelijk uit als overjaars speelgoed. Toch bleken ze dodelijk efficiënt. Drones aan een kabel zijn meer responsief, zorgen voor betere camerabeelden en kunnen niet gejamd worden. Ook Oekraïne ontwikkelde ondertussen al drones aan kabels van wel veertig kilometer lang.
Hamas is voor een deel van zijn onderlinge communicatie overgeschakeld op pen en papier.
Ook militaire communicatie wordt tegenwoordig opmerkelijk vaak afgeschaald. De Libanese verzetsbeweging Hezbollah gebruikte tot voor kort een relatief oud beepersysteem – dat ironisch genoeg door het Israëlische leger gebruikt werd om de beweging aan te vallen. Hamas is voor een deel van zijn onderlinge communicatie overgeschakeld op pen en papier. Het Oekraïense leger gebruikt waar het kan opnieuw klassieke telefoonlijnen, met draden die kilometers ver door de loopgraven lopen. ‘Dat is de enige manier om te vermijden dat de communicatie wordt afgeluisterd’, zegt Michel. ‘Ja, het kost enorm veel tijd om die draden helemaal af te rollen. Maar als het enigszins kan, is het veruit de veiligste manier van communiceren.’
6. Innoveren doe je samen
Een ander opmerkelijk fenomeen is de manier waarop Oekraïne en Rusland hun bevolking inzetten in het innovatieproces. Door de digitalisering is er een vrijwel directe verbinding met het front. ‘De snelheid van de innovatiecyclus is verbluffend’, zegt Hoijtink. ‘Mannen en vrouwen die voorheen als programmeur of ingenieur werkten zitten nu in het leger, en kunnen nu heel snel ideeën voor nieuwe systemen ontwikkelen. Wie een goed idee heeft, kan dat binnen de drie weken testen aan het front.’
‘Wie een goed idee heeft, kan dat binnen de drie weken testen aan het front.’
Het voorbije jaar werden tal van platformen ontwikkeld waarop Oekraïense burgers hun steentje kunnen bijdragen. Zo werd in 2022 Delta ontwikkeld, een platform waarop burgers data over Russische troepenbewegingen kunnen delen. Sinds kort is er ook Brave1 Market, een Oekraïens online platform waarop burgers ideeën kunnen lanceren voor de defensie-industrie. Er bestaat een online platform waarop dronepiloten punten krijgen die ze kunnen inruilen om extra materiaal aan te kopen. Er zijn Massive Online Courses (MOOC) waarin Oekraïners leren hoe ze kunnen bijdragen aan de oorlogsinspanning. ‘Meer dan 140.000 Oekraïners hebben zo geleerd hoe je een drone in elkaar schroeft’, zegt Sweijs. ‘Je wint de oorlog misschien niet met vrijwilligers die in hun vrije tijd drones in elkaar zetten, maar het kan wel helpen om een oorlog vol te houden.’
Er bestaat een online platform waarop Oekraïense dronepiloten punten krijgen die ze kunnen inruilen om extra materiaal aan te kopen.
Die creativiteit bestaat niet alleen aan Oekraïense kant. Ook in Rusland spelen ondernemers handig in op de noden van de staat. Zo pakte de Russische staatstelevisie in 2023 uit met een broodfabriek die ook drones produceert. ‘Ze ruiken zelfs naar vers brood’, klonk het in de reportage.
7. Met dure technologie alleen lukt het niet
De oorlogen in Oekraïne en het Midden-Oosten onderstrepen dat westerse militaire technologie nog altijd vooroploopt. De manier waarop Israël afgelopen juni Iran op vrijwel elk gebied aftroefde, was ronduit indrukwekkend. Maar tegelijk is technologie niet op alles het antwoord. In Oekraïne blijkt bijvoorbeeld dat Rusland ondertussen geleerd heeft hoe het de Amerikaanse Patriot-luchtafweer kan omzeilen. De gps-gestuurde westerse artilleriesystemen worden zo vaak gejamd of vervormd, dat er vrijwel geen gps meer wordt gebruikt.
Die hoogtechnologische aanpak kost bovendien enorm veel. De (korte) oorlog die Israël in juni tegen Iran voerde, kostte het land honderden miljoenen dollar per dag. Toen Iran honderden (goedkope) raketten op Israël afvuurde, moest Amerika bijna een kwart van zijn peperdure THAAD-receptoren gebruiken. Op soortgelijke manier stond de NAVO afgelopen september voor aap toen het in allerijl gevechtsvliegtuigen moest inzetten om enkele Russische drones neer te halen. ‘We hebben toen met raketten van 1,2 miljoen dollar op een namaakdrone van 8000 dollar geschoten’, zucht Tim Sweijs. ‘In Oekraïne halen ze dat soort drones gewoon neer met een machinegeweer.’
‘De NAVO heeft met raketten van 1,2 miljoen dollar op een Russische namaakdrone van 8000 dollar geschoten.’
Het is een les die Rusland maar al te goed snapt. Naar schatting de helft van de dronezwermen die Rusland op Oekraïne afvuurt zijn namaakdrones zonder springlading die dienen om de Oekraïense luchtafweer te verwarren. Dat is een strategie waarover ook westerse legers moeten nadenken, vindt Tom Simoens. ‘Van elk groot wapensysteem dat we kopen, hebben we enkele opblaasbare nepversies nodig. Op die manier kun je de aandacht van de vijand wegtrekken, zodat je het “echte” systeem kunt beschermen.’
‘Van elk groot wapensysteem dat we kopen, hebben we enkele opblaasbare nepversies nodig.’
‘Westerse legers hebben de voorbije decennia gefocust op hightechsystemen’, zegt Sweijs. ‘Die kunnen zeker nuttig zijn, maar in een oorlogssituatie heb je evenzeer lowtechsystemen nodig: wapens die je goedkoop en snel in massa kunt produceren.’
8. Goliath is niet langer oppermachtig
Lange tijd gold het idee dat grootmachten onaantastbaar waren wanneer het om militaire aangelegenheden ging. Toen Frankrijk of het Verenigd Koninkrijk nog koloniale oorlogen in het Midden-Oosten voerden, was het ondenkbaar dat hun tegenstanders hard konden terugslaan. Zelfs als grootmachten nog steeds duidelijke schaalvoordelen hebben, zijn ze vandaag een stuk kwetsbaarder, stelt Tim Sweijs. ‘Kleinere landen of militante groeperingen beschikken vandaag over veel meer mogelijkheden om die grootmachten op eigen bodem te treffen.’
De Jemenitische Houthi-beweging slaagt er bijvoorbeeld in om de internationale koopvaardij grondig in de war te sturen. Hamas richtte op 7 oktober 2023 zonder technologisch vernuft een slachting aan onder Israëlische burgers. Oekraïne slaagde er dan weer in de Russische marine te verjagen door schepen met zeedrones aan te vallen. ‘Elk oorlogsschip dat zich in de buurt van een kust waagt, is daar kwetsbaarder door geworden’, zegt Yohann Michel.
Toch is technologie niet de ultieme gelijkmaker. Naarmate het gevecht langer duurt, groeit de kans dat Goliath toch van David wint. Oekraïne lijkt zijn innovatievoorsprong op Rusland stilaan te verliezen. ‘Als Amerika morgen beslist om een grootschalige aanval op Jemen te beginnen, zijn de Houthi’s echt niets met een handvol drones’, besluit Hoijtink.
