Timothy Garton Ash ziet democratie aftakelen: ‘Europa moet machtiger, sterker en strijdvaardiger’

PEKING, 1 JULI 2021. President Xi Jinping speecht ter gelegenheid van de 100e verjaardag van de Chinese Communistische Partij. 'We kunnen van de Chinezen leren dat we een gemeenschapsgevoel nodig hebben, een gemeenschappelijke wil.' © AFP

Kan Europa zich staande houden tussen China en de VS? De Britse historicus Timothy Garton Ash roept op tot een sterk Europees buitenlands beleid en meer daadkracht.

De democratie is in gevaar, vindt historicus Timothy Garton Ash (66), die zich al zijn hele carrière concentreert op de ontwikkelingen in Centraal- en Oost-Europa. Dat heeft volgens de Brit deels te maken met het tweepartijenstelstel in de Verenigde Staten en Groot-Brittannië. ‘De Britse en Amerikaanse democratie zijn als restaurants waar je niet à la carte kunt eten, maar alleen kunt kiezen tussen twee menu’s tegen een vaste prijs: Labour of Conservative Party, Democraat of Republikein. Maar ook in landen met kiesstelsels die een veel betere afspiegeling zijn van de samenleving, zoals Frankrijk of Duitsland, takelt de democratie af. Het is een van de belangrijkste problemen van onze tijd. Ik heb met mijn team aan de Universiteit van Oxford een opiniepeiling gedaan onder jongeren. Op de vraag of ze denken dat autoritaire staten beter in staat zijn om de klimaatcrisis aan te pakken, antwoordde 53 procent ja. Schokkend.’

Groot-Brittannië en de VS zijn als restaurants waar je alleen kunt kiezen tussen twee menu’s.

Wat zou u antwoorden?

Garton Ash: Ik ben ervan overtuigd dat autoritaire staten het niet beter doen. De Chinese premier Li Keqiang kondigde enkele weken geleden nog aan dat hij meer steenkoolcentrales wil bouwen. Ook Rusland denkt niet aan de afbouw van steenkool. Integendeel, het is een steenkooldictatuur. Los daarvan dringt de vraag dringt zich inderdaad op of de democratische landen nog in staat zijn de klimaatcrisis aan te pakken. Vooral omdat de grootste democratie, de Amerikaanse, zich in een diepe crisis bevindt.

Wat kan Europa doen?

Garton Ash: We moeten eensgezind en daadkrachtig optreden. Europa moet een strategie ontwikkelen voor buitenlands beleid en veiligheid, en strategisch nadenken over hoe China en Rusland aangepakt moeten worden. Landen binnen de EU die daarvoor openstaan moeten samenwerken.

Welke landen zijn dat?

Garton Ash: Duitsland, de centrale macht in Europa, kan met Olaf Scholz een belangrijke rol spelen. In Frankrijk hebben we Emmanuel Macron, tenminste als hij de verkiezingen wint. Verder heb je het Italië van Mario Draghi, maar ook Spanje en Nederland. Dat kan een succesvolle coalitie worden als ze een gezamenlijke strategie ontwikkelt voor Iran, voor Rusland, voor China.

De VS zien in hun relatie met China een nieuwe Koude Oorlog, zoals destijds met de Sovjet-Unie. Hebben ze gelijk?

Garton Ash: Als politicus zou ik nooit de term Koude Oorlog gebruiken voor de relatie met China, omdat die te negatieve connotaties heeft. Maar als we een koude oorlog opvatten als een langdurige, multidimensionale, wereldwijde, strategische concurrentieslag, dan is er een koude oorlog met China.

De situatie is alleen al door de economische verstrengeling heel anders dan vijftig jaar geleden.

Garton Ash: Met de Sovjet-Unie waren er inderdaad geen economische banden. Nu zijn we afhankelijk van China, bijvoorbeeld voor de auto-industrie. We leven in een geglobaliseerde economie. China heeft dan wel grote regionale ambities, maar niet dezelfde mondiale ambities als de Sovjet-Unie destijds.

Hoe kunnen we het Oosten het best aanpakken?

Garton Ash: We hebben een gezamenlijk actieplan nodig, waarbij de EU nauw samenwerkt met de VS, Canada en Groot-Brittannië, maar ook met Australië, India en Japan. China is ook afhankelijk van ons. Niet van afzonderlijke staten, maar van de hele democratische, kapitalistische wereld.

De Amerikanen ontzien Europa niet als het om hun belangen gaat, zo blijkt uit het nieuwe veiligheidspact tussen de VS, Groot-Brittannië en Australië tegen China.

Garton Ash: Aukus is een triest verhaal. Washington heeft de Fransen ostentatief de rug toegekeerd. Terwijl Frankrijk, afgezien van Groot-Brittannië, het enige Europese land is dat werkelijk bereid is zich strategisch te engageren in de Indo-Pacific.

Hoe diep is de kloof?

Garton Ash: Macron klinkt, ook als reactie op de acties van Washington, steeds gaullistischer. Zijn interpretatie van Europese soevereiniteit gaat uit van een Franse en Europese onafhankelijkheid, evenzeer ten opzichte van China als van de VS. Dat is slecht voor de EU, die zich niet vijandig mag opstellen tegen de Angelsaksische wereld.

Maar heeft Macron geen punt? We kunnen niet langer op de VS rekenen, en de Britten zijn vertrokken.

Garton Ash: Daar ben ik het niet mee eens. Slechts de helft van de Britten wilde de brexit. We moeten nu even door deze moeilijke periode, maar op lange termijn kan er geen sprake zijn van een doeltreffend Europees buitenlands en veiligheidsbeleid zonder nauwe samenwerking met Groot-Brittannië.

Zit Europa niet in een strategische val? Aan de ene kant kunnen we het niet zonder de Amerikanen, aan de andere kant zijn we naïef als we op hen rekenen.

Garton Ash: Het is een moeilijke situatie. Macron heeft het over Europese soevereiniteit of strategische autonomie, maar beide termen kloppen niet. Wat we nodig hebben, is meer Europese macht. Europa moet machtiger, sterker en strijdvaardiger worden. Dan zullen we ook een veel betere partner zijn voor de VS.

Zijn de grote democratieën in de wereld volgens u aan hervorming toe?

Garton Ash: Jazeker. De situatie is dramatisch. Volgens onze enquête denken veel jonge Europeanen dat het niet de moeite waard is om te gaan stemmen, laat staan om aan politiek te doen.

Wat moet er volgens u gebeuren?

Garton Ash: We hebben in de loop der tijden een politieke klasse gekregen die ver van de mensen afstaat. Dat speelt de populisten in de kaart. Er zijn bijna geen politici meer zonder universitair diploma, met een arbeidersachtergrond. Om nog maar te zwijgen over de ondervertegenwoordiging van verschillende minderheden. Bovendien is er in veel democratieën een veel te nauwe verstrengeling van politiek en geld. Dat is heel gevaarlijk. Het is bijna als een plutocratie, een bedrijfsoligarchie, vooral in de Angelsaksische democratieën. Daar moeten we iets aan proberen te veranderen. En vervolgens moeten we de democratie aanpassen aan de digitale wereld.

Denkt u aan strengere regelgeving?

Garton Ash: In ieder geval moeten er manieren gevonden worden om de verspreiding van fake news tegen te gaan. Maar het baart me zorgen dat Europa alleen maar over regelgeving spreekt. Waar is de Europese Facebook, de Europese Instagram? We hebben niets uitgevonden, we reguleren alleen. Het zou ideaal zijn als er Europese algoritmen bestaan die niet alleen Facebook meer winst opleveren, maar ook de democratie vooruithelpen.

Kunnen we iets leren van China?

Garton Ash: Op politiek vlak niet, maar China heeft het confucianisme, dat is prachtig. We kunnen leren dat je een gemeenschapsgevoel nodig hebt, een gemeenschappelijke wil. Dat ontbreekt momenteel, vooral in de VS.

Is het Westen te individualistisch geworden?

Garton Ash: Je moet oppassen dat je niet vervalt in de clichés van het individualistische Westen en het collectivistische Oosten. Het is veel complexer dan dat, en ook in het Westen is er een gemeenschapsgevoel. Voor mij is de vrijheid van het individu onaantastbaar.

'Europa moet machtiger, sterker en strijdvaardiger worden'
© BELGAIMAGE

Timothy Garton Ash

– 1955 geboren in Londen

– Hoogleraar Europese studies aan de Universiteit van Oxford en gastdocent aan de Universiteit van Stanford (Californië)

– Bestudeert de laat-moderne en de hedendaagse tijd in Centraal- en Oost-Europa

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content