Teflon Merkel overleeft, maar doet haar Union dat ook?

De Duitse regering verkeet nog steeds in crisis. Zusterpartijen CDU en CSU liggen op ramkoers over Merkels leiderschap. Maar de bondskanselier staat sterk in haar schoenen. De Beierse CSU lijkt zichzelf vooral in de voet te schieten.

In Duitsland wordt het water tussen de CDU van Bondskanselier Angela Merkel en de Beierse zusterpartij CSU van Minister van Binnenlandse Zaken Horst Seehofer alsmaar dieper. Beide partijen liggen op ramkoers.

Merkel wil masterplan niet

Drie weken geleden, na de G7-top in Canada, kwam Duits minister van Binnenlandse Zaken en CSU-voorzitter Horst Seehofer op de proppen met een Masterplan voor asiel- en migratie. Met zijn voorstel wilde Seehofer onder meer migranten aan de Duits-Oostenrijkse grens terugsturen als ze al asiel hadden aangevraagd in een ander land van de Europese Unie of als een eerdere asielaanvraag reeds werd geweigerd.

Maar Merkel wees dat plan meteen van de hand. Een oplossing voor deze politieke uitdaging moet niet in Berlijn, maar in Brussel worden gevonden, zo meent de Bondskanselier. Seehofer, aangestuurd door zijn concullega’s en partijgenoten Markus Söder en Alexander Dobrindt, wilde zich echter niet laten kisten en stelde Merkel voor een ultimatum. Kwam ze na de Europese top met onvoldoende resultaat, dan zou Seehofer de grens alsnog sluiten.

Merkel wijzigt perceptie

Maar tegen de Beierse verwachtingen in kwam er een Europees akkoord bovendrijven. Bovendien had Merkel in de marge van de Europese top veertien bilaterale akkoorden afgesloten met andere lidstaten over onder meer de repatriëring van afgewezen asielzoekers. Hoewel sommige lidstaten die bilaterale akkorden in twijfel trekken en het alomvattende Europese akkoord nog heel wat hiaten vertoont, was Merkel er wel in geslaagd om de perceptie in haar voordeel te keren.

Er werd daarom verwacht dat de CSU de resultaten van het akkoord zou aanvaarden. De partij kon zichzelf namelijk op de borst kloppen dat de Europese eensgezindheid enkel bereikt werd onder impuls van het gestelde ultimatum. In 2014 zei Seehofer dat de CSU wel de kleinste zusterpartij is, maar dat ze ‘de metronoom is van de regering die de richting aangeeft‘. In dit dossier had Seehofer die stelling kracht kunnen bijzetten.

Seehofer niet tevreden

Maar dat draaide wel even anders uit wanneer de Beierse partijvoorzitter gisteren plots te kennen gaf dat hij Merkels resultaten ontoereikend vindt. Merkel zei daarop dat ze zichzelf tot eind juli geeft om de Europese oplossingen in Duitse resultaten om te zetten. Voor enkelen in de CSU is dat een aanvaardbare deadline, terwijl anderen vinden dat de CSU daad bij het woord moet voegen.

Voor wie er nog steeds aan twijfelt, Merkel is een raspolitica. De verdeeldheid in de CSU zette Seehofer ertoe aan om zowel zijn voorzitterschap als zijn ministerambt op te geven. Zijn capitulatie, die symbool zou staan voor de hele partij, werd door het bestuur echter geweigerd. Afstappen van het opstappen, zo klinkt het in de Duitse pers.

Seehofer is in ieder geval flink wat geloofwaardigheid verloren. Hij verpakt de bocht als een ‘aanbod aan de kanselier’, maar in werkelijkheid heeft hij zijn hand overspeeld. Het is voorlopig volstrekt onduidelijk waarom Merkel alsnog verregaande toegevingen zou doen aan de zusterpartij die opwegen tegen het gezichtsverlies dat de CSU dreigt te lijden. Seehofer heeft opnieuw een ultimatum gesteld. Merkel krijgt drie dagen de tijd om toegevingen te doen.

Zowel de CDU als de CSU vergaderen maandagvoormiddag apart om de lijnen uit te zetten. Om 14 uur zitten beide partijen opnieuw rond de tafel in een ultieme poging om de plooien alsnog glad te strijken. Tegen 17 uur moeten de knopen zijn doorgehakt. Beide partijen hebben aangegeven dat ze nog bereid zijn om een compromis te sluiten.

Deelstaatverkiezingen

Vraag is vooral waarom de CSU haar pijlen zo consequent richt op de zusterpartij. Op veertien oktober vinden in Beieren deelstaatverkiezingen plaats. Onder druk van de radicaal-rechtse Alternative für Deutschland (AfD) vreest de CSU dat het haar absolute meerderheid voor het eerst sinds haar ontstaan in 1946 zal kwijtspelen.

Via Beieren kwamen er in 2015 meer dan een miljoen asielzoekers het land binnen, wat de migratiedruk op de Duitse deelstaat enorm deed toenemen. Omdat de AfD daar garen bij leek te spinnen, eiste toenmalig Beiers minister-president Seehofer dat Merkel haar asielpolitiek zou bijsturen.

In tegenstelling tot de heersende perceptie toonde Merkel zich bereid om haar politiek bij te sturen. Voor de zomer van 2016 keurde de Duitse regering strenge integratiewetgeving goed. Onder het motto fördern und fordern (aansporen én eisen) hebben migranten hun woonplaats niet meer voor het uitkiezen. Bovendien moeten ze verplicht integratie- en taalcursussen volgen. Doen ze dat niet, dan dreigen ze een deel van een potentiële uitkering te verliezen.

Wanneer migranten zelf aan werk geraakten en snel Duits leren, krijgen ze een financiële bonus. Bovendien bereikte de Union naar aanloop van de Bondsdagverkiezingen een akkoord over een flexibele bovengrens voor migranten die jaarlijks het land mogen binnenkomen. Dit beleid noopte N-VA-voorzitter Bart De Wever ertoe om begin 2017 te zeggen dat ‘Merkel in daden dicht bij de N-VA-lijn zit.’

Wild om zich heen slaan

Maar toch blijft de CSU de migratiekwestie bovenaan de agenda plaatsen, met als enige doel zo weinig mogelijk kiezers aan de AfD kwijt te spelen. De vroegere voorzitter en coryfee van de CSU, Franz Josef Strauß, heeft altijd gezegd dat er rechts van de CSU geen democratisch gelegitimeerde partij mocht bestaan. De CSU moest en zou de enige volkspartij in Beieren zijn en blijven. Maar volgens de Beierse partij heeft Merkel haar rechterflank open laten liggen, waarvan de AfD dankbaar gebruik heeft kunnen maken.

De CSU worstelt met het vinden van een politieke strategie om het Beierse electoraat terug voor zich te winnen. De partij lijkt vooral de verkeerde vijand uit te kiezen. Merkel wordt in Duitsland niet zomaar de ‘Teflon-kanselier’ genoemd. Consequente kritiek op de bondskanselier is tevens een impliciete uiting van de eigen zwakte om iets aan het foute beleid te kunnen veranderen. Wanneer uit een peiling blijkt dat de partij opnieuw in het verlies gaat, begint ze wild om zich heen te slaan.

Nochtans toont een recente bevraging aan dat een merendeel van de Beierse kiezers vindt dat de CSU verantwoordelijk is voor de politieke impasse waarin de regering momenteel verkeert. Zelfs 55% van de CSU-kiezers vindt het leiderschap van de CSU onverantwoord. 85% van de AfD-stemmers ontvangt de koers van de CSU wel met open armen.

De vraag is echter of die kiezers in de eerste plaats bereid zijn om op de CSU te stemmen en of de partij niet meer kiezers verliest op haar linkerflank dan dat ze rechts probeert te winnen. Bovendien werd die peiling uitgevoerd nog voor de escalatie van de afgelopen week. Vandaag zouden de resultaten er voor de Beierse partij waarschijnlijk nog slechter uitzien.

Migratie enorm gedaald

Bovendien is de migratiekwestie in Duitsland geen prangend probleem meer. In 2017 kwamen zeventig procent minder vluchtelingen dan het jaar daarvoor het land binnen. Dit jaar daalt dat percentage verder. Daarnaast meent slechts zeven procent van de Duitsers dat de oplossing het migratievraagstuk op nationaal vlak moet worden gezocht. Enige tegenwerping is dat Duitsland nog steeds de meest populaire bestemming is van asielzoekers die in de Europese Unie aankomen.

Het hoofddoel van de CSU lijkt vooral om Merkel van het politieke toneel te verwijderen. De kanselier staat volgens de partij symbool voor het falend beleid van de afgelopen jaren. Niet toevallig zei AfD-voorzitter Alexander Gauland vorige week dat Angela Merkel ‘de levensverzekering van zijn partij was’. Gauland weet maar al te goed dat de teleurgestelde CSU-kiezers of de vroegere niet-stemmers voor de AfD kiezen.

Kan de CSU Merkel van de troon stoten, dan zullen de kiezers naar de CSU terugkeren en zal de AfD verdwijnen, zo luidt de redenering Daarbovenop scharen enkele topfiguren in Beieren zich niet meer achter Merkels liberale en multilaterale visie op hoe de wereld er moet uitzien. ‘Dit gaat vooral om een richtingenstrijd’, zei Duitslandspecialiste Michèle de Waard vorige week aan Knack.‘Merkel muss weg!’, is het nieuwe radicalisme binnen de CSU.

Splitsing?

Er gaan steeds meer stemmen binnen de CSU op om zich definitief los te scheuren van de CDU. Volgens voormalig minister van Financiën en huidig voorzitter van de Bondsdag Wolfgang Schäuble, staat de Union aan de afgrond. Als Seehofer plots toch wil doorzetten met zijn nationale grenscontroles, dan zal Merkel hem niet aan boord van de regering houden. Vraag is dan of de CSU-minister, Andreas Scheuer en Dobrindt, mee zullen opstappen en de samenwerking laten voor wat ze geweest is.

De splitsingspiste is alleszins niet nieuw. Twee jaar geleden zat het er evenzeer bovenarms op tussen Beieren en Berlijn. Ook toen koketteerde Seehofer met een splitsing en met het idee om in heel Duitsland op te komen. Uit peilingen blijkt dat de CSU op nationaal vlak wel om en bij de twintig procent zou behalen en dus een gedegen concurrent wordt op het Duitse politieke toneel.

Maar zulke peilingen gaan wel voorbij aan de organisationele beslommeringen die met zulk manoeuvre gepaard gaan. De realiteit is in dat geval zo hypothetisch dat zo’n manoeuvre voor de CSU alle kanten uit kan. Bovendien de daad wordt zelden bij het woord gevoegd. Enkel in 1976 ging de partijfractie in de Bondsdag drie weken uit elkaar om elkaar vervolgens terug in de armen te sluiten.

Zulke onwaarschijnlijke splitsing zou in ieder geval danige gevolgen hebben voor Duitsland, en bij uitbreiding de Europese Unie. Kanselier Merkel moet dan op zoek naar andere partners, waarbij de eerder liberale Grünen het meest in beeld komen. Maar de rechtervleugel van de CDU ziet zo’n samenwerking niet meteen zitten. De linkervleugel van die Grünen, de zogenaamde fundis onder leiding van Anton Hofreiter, dreigen een centrumrechts beleid te zullen blokkeren.

Dan ligt de weg naar nieuwe verkiezingen terug open, wat Duitsland en de Europese Unie niet meer handelingsbekwaam zou maken. Bovendien is het dan nog maar de vraag of Merkel zich opnieuw kandidaat zou stellen. Ze heeft eerder al aangegeven dat dit haar laatste termijn zal zijn en doet dat vooral omdat ze de liberale orde van na 1991 wil verdedigen op het internationale toneel. Komt de bondskanselier aan een vroegtijdig einde, dan dreigt die orde een van haar meest vurige verdedigers te verliezen.

Rangen gesloten

Intussen lijken de partijen de rangen te hebben gesloten. Er is nog geen eensgezindheid over de politieke kwestie, maar zowel binnen de CSU als de CDU is er eenduidige overeenstemming dat de Union niet uit elkaar mag en zal vallen. Horst Seehofer was bij die gesprekken niet aanwezig, omdat hij vaststond met zijn auto in de file. Tegen tien uur willen de partijen ook een consensus bereiken over de inhoudelijke thematiek.