‘Taal van de Vijand’: hoe Poetin de neergang van het Russisch in Oekraïne versnelt

Sinds het begin van de grootschalige invasie wisselden miljoenen Oekraïners het Russisch in voor het Oekraïens. Zelfs heel wat Russischtalige Oekraïners willen het Russisch uit het curriculum. ‘Vladimir Poetin is de doodgraver van het Russisch in Oekraïne.’

Het is misschien wel het opmerkelijkste maatschappelijke fenomeen sinds het begin van de Russische invasie: miljoenen Oekraïners hebben het Russisch ingewisseld voor het Oekraïens. In voorheen vrijwel exclusief Russischtalige steden als Odesa of Charkiv wordt nu courant Oekraïens gesproken. Voor veel Oekraïners geldt het Russisch als de mova ahressora (‘taal van de agressor’).

Recent onderzoek van het Kyiv International Institute for Sociology (KIIS) bevestigt die evolutie. In dat onderzoek verklaart slechts 13 procent van de Oekraïners (in niet-bezet gebied) dat ze thuis enkel Russisch spreken. Ter vergelijking: in 2020 lag het aantal uitsluitend Russischsprekenden nog op 25 procent.

De bekendste ‘switcher’ is Volodymyr Zelensky. Sinds het begin van de Russische invasie van Oekraïne spreekt Zelensky in het openbaar enkel Oekraïens – op een videoboodschap gericht aan het Russische volk na. Zelensky is van thuis uit nochtans Russischtalig. Hij leerde pas goed Oekraïens spreken in de aanloop naar zijn verkiezingscampagne.

Het is een fenomeen dat ook Aleksey Yudin, professor Russische taalkunde aan de Universiteit Gent en zelf afkomstig uit een Russischtalige familie uit Odesa – herkent. ‘In mijn naaste vriendenkring ken ik minstens vijf zuiver Russischtaligen die spontaan overgeschakeld zijn naar het Oekraïens.’

Symbool van de natie

De positie van het Russisch in Oekraïne is al enige tijd aan het afkalven. Sinds de Oekraïense onafhankelijkheid in 1991 geldt het Oekraïens als de enige officiële taal van Oekraïne. Via het onderwijs verspreidde het zich in de eerder Russischtalige regio’s.

‘Oekraïens is een symbool van de natie’, zegt Anton Hroesjetskyj, directeur van het Kyiv International Institute for Sociology. ‘Er is een maatschappelijke consensus dat je in je privéleven perfect Russisch kunt spreken, maar dat officiële gelegenheden in het Oekraïens verlopen.’ Zelfs Viktor Janoekovytsj, de Russisch georiënteerde president die verdreven werd tijdens de Maidanrevolutie, sprak tijdens zijn campagne in 2008 (slecht) Oekraïens.

Die gezapige evolutie naar meer Oekraïens werd algemeen aanvaard, beaamt Yudin. ‘Ik heb lang vóór de invasie mijn Russischtalige vrienden eens gevraagd wat ze ervan vonden dat hun kinderen niet in het Russisch naar school konden. Tot mijn grote verbazing maakte niemand daar enig probleem van. Ze vonden het prima dat hun kinderen goed Oekraïens leerden spreken.’

Nauwelijks standaardtaal

Russisch en Oekraïens zijn sterk met elkaar verwant, vergelijkbaar met hoe Spaans en Portugees op elkaar lijken. Met enige inspanning kunnen Russen min of meer Oekraïens begrijpen. De voornaamste verschillen liggen in de fonetiek en de woordenschat. In tegenstelling tot het Russisch heeft het Oekraïens bijvoorbeeld veel Poolse leenwoorden.

De taalsituatie in Oekraïne is gecompliceerd, zelfs voor Oekraïners. Miljoenen Oekraïners spreken soerzjyk, een soort tussentaal met een Oekraïense grammatica en uitspraak, maar een gedeeltelijk Russische woordenschat. Doorgaans wordt er meer Russisch gesproken in Oost- en Zuid-Oekraïne en in de grote steden, maar er bestaat geen taalgrens zoals in België.

Oekraïners kijken fundamenteel anders naar taal dan Russen, stelt Yudin. ‘In Rusland is het in de steden absoluut onaanvaardbaar om dialect te spreken. Zelfs met een licht regionaal accent word je in Moskou genadeloos uitgelachen. In Oekraïne is de taalnorm net enorm vrij. Oekraïners vinden het doodnormaal om met een regionaal accent of dialect te spreken.’

Russische propaganda

Rusland gebruikt de taalkwestie meedogenloos in zijn propaganda. Aan de vooravond van de invasie stelde Poetin dat Russischtaligen in Oekraïne het slachtoffer zijn van een ‘culturele genocide’. Tijdens een bezoek aan Boerjatië in 2023 beweerde hij dat heel Oekraïne eigenlijk Russischtalig is. In de bezette gebieden worden Oekraïense boeken verbrand en wordt Oekraïense cultuur verboden. Tijdens de vredesonderhandelingen in Istanboel, aan het begin van de invasie, eiste Rusland dat Oekraïne zijn grondwet zou veranderen om het Russisch als officiële taal te erkennen.

Voor de discriminatie van Russischtaligen in Oekraïne – laat staan genocide – bestaat geen evidentie. Uit sociologisch onderzoek blijkt dat Oekraïners nauwelijks enig belang hechten aan de talenkwestie. In KIIS-onderzoek verklaarde 13 procent van de Russischtalige Oekraïners dat ze discriminatie ervaren, terwijl maar liefst 81 procent stelde dat ze geen problemen ervoeren. ‘Voor Oekraïners ligt het voor de hand dat Rusland zich niet bekommert om de rechten van Russischtaligen’, zegt Hroesjetskyj. ‘Het zijn net Russischtalige steden als Charkiv of Zaporizja waar het zwaarst wordt gebombardeerd.’

Uit het curriculum

Anno 2025 stelt 58 procent van de Oekraïners dat het Russisch geen plaats meer moet krijgen op school. Zelfs 27 procent van de Russischtaligen wil Russisch uit het curriculum. Tegelijk blijft er een zekere tolerantie voor Russischtaligen. Bij een KIIS-onderzoek eind 2024 vond slechts 7 procent dat Oekraïners die thuis Russisch spreken niet tot de Oekraïense natie behoren.

Die afwijzing van de Russische taal kan een rol spelen bij eventuele vredesonderhandelingen. ‘Het idee dat het Russisch na een eventuele vredesdeal een officiële taal van Oekraïne zou worden, is voor de meeste Oekraïners absoluut onaanvaardbaar’, zegt Hroesjetskyj. ‘Ze ervaren het als een aantasting van de Oekraïense soevereiniteit.’

De evolutie van Russisch naar Oekraïens is onomkeerbaar, vermoedt Joedin. ‘Het Russisch in Oekraïne zal de komende jaren verschrompelen tot een minderheidstaal. Vladimir Poetin is de doodgraver van het Russisch in Oekraïne.’