Staat Italië op de drempel van een fascistisch reveil? ‘Er is iets akeligs aan de hand’

Silvio Berlusconi en Matteo Salvini. 'Politici als Salvini redeneren eigenlijk: "Migranten moeten niet meer naar Italië komen, want anders gaan we schieten."' © Gettyimages
Han Renard

Door de racistische schietpartij in Macerata is migratie opnieuw hét thema in de Italiaanse verkiezingscampagne. Burgers en intellectuelen maken zich zorgen over een fascistisch reveil. ‘De Italianen worden elke dag bozer.’

Afgelopen weekend demonstreerden duizenden Italianen tegen wat ze zien als het opflakkerende racisme en fascisme in hun land. De demonstraties waren een reactie op het racistische geweld van Luca Traini, de 28-jarige landmeter die twee weken geleden in het stadje Macerata vanuit een rijdende auto Afrikaanse migranten onder vuur nam. Daarbij verwondde hij zes van hen. Traini stopte nadien bij een monument voor oorlogsslachtoffers, bracht – met een Italiaanse vlag om zijn schouders geknoopt – de fascistische groet uit, en riep: ‘Leve Italië!’ Bij de jongeman thuis vond de politie wapens, een exemplaar van Mein Kampf en een boek over Mussolini.

Berlusconi beweerde dat Mussolini zijn tegenstrevers met vakantie stuurde naar de mooiste eilanden van Italië

Frans Denissen, auteur van De vrouwen van Mussolini

Traini wilde naar eigen zeggen de moord op de 18-jarige Italiaanse Pamela Mastropietro wreken. Haar aan stukken gesneden lichaam werd verspreid over twee koffers teruggevonden in het centrum van Macerata. De illegaal op het grondgebied verblijvende Nigeriaanse drugsdealer Innocent Oseghale wordt van de moord verdacht.

Oseghale en Traini verblijven momenteel ironisch genoeg in dezelfde gevangenis, amper een paar cellen van elkaar verwijderd. Traini, wiens juridische kosten worden betaald door Roberto Fiori, de partijvoorzitter van de neofascistische partij Forza Nueva, is er volgens zijn advocaat door de medegevangenen als een held onthaald.

De schietpartij heeft de polarisering in de Italiaanse samenleving rond het thema migratie nog verscherpt. Haattaal lijkt mainstream te zijn geworden.

‘Opvallend in de dagen na de aanslag in Macerata’, zegt Bas Mesters, schrijver en gewezen Italië-correspondent voor NRC Handelsblad en de NOS, ‘was hoe ontzettend veel aandacht extreemrechts kreeg op tv.’

Traini, zo bleek al snel, was een actief lid van de Lega (tot eind 2017 de Lega Nord). Vorig jaar had hij zich zelfs kandidaat gesteld bij de gemeenteraadsverkiezingen. De partij van de brutale Matteo Salvini vormt samen met Forza Italia van Silvio Berlusconi en de postfascistische patriotten Fratelli d’Italia een bonte rechtse coalitie. Op 4 maart neemt ze als één blok deel aan de landelijke verkiezingen. De pre-electorale alliantie werd gesmeed door voormalig premier Berlusconi – onverkiesbaar wegens een veroordeling voor belastingfraude, maar alomtegenwoordig in de campagne – en maakt bij de verkiezingen op 4 maart de meeste kans op een meerderheid.

‘Worm’

De reacties van Matteo Salvini en andere rechtse politici op de schietpartij waren op zijn minst dubbelzinnig. Ze veroordeelden het geweld, maar legden de morele verantwoordelijkheid ervoor bij links en het lakse immigratiebeleid. Over de vermoedelijke moordenaar van Pamela Mastapietro vroeg Salvini zich af: ‘Wat doet die worm nog in Italië?’

Bas Mesters: ‘Politici als Salvini redeneren eigenlijk: “Migranten moeten niet meer naar Italië komen, want anders gaan we schieten.” En het is interessant om te zien dat de Lega in de peilingen na het geweld in Macerata lichtjes omhoog is gegaan. Ten koste, ook, van coalitiepartner Berlusconi. De Italianen weten dat hij als premier maar liefst 900.000 illegale migranten heeft gelegaliseerd.’

Berlusconi zelf liet zich na Macerata niet onbetuigd. Hij noemde de circa 600.000 migranten die de centrumlinkse regering heeft toegelaten allemaal bedelaars en potentiële misdadigers. Hij belooft om die hoofdzakelijk Afrikaanse migranten zonder verblijfsstatus zo massaal en zo snel mogelijk uit te zetten als zijn partij aan de macht komt. Salvini belooft hetzelfde.

'Silvio Berlusconi heeft in de ogen van nogal wat Italianen de deur opengezet voor de erkenning van het neofascisme.'
‘Silvio Berlusconi heeft in de ogen van nogal wat Italianen de deur opengezet voor de erkenning van het neofascisme.’© Gettyimages

Onder Matteo Salvini is de Lega steeds meer naar rechts opgeschoven. Hij heeft de voormalige Lega Nord van een regionalistische partij, die Noord-Italië wilde afscheiden van het potverterende Zuid-Italië, getransformeerd tot een nationale antimigranten- en anti-islampartij. Dat legt hem geen windeieren. In de peilingen staat de Lega haast op een verviervoudiging van de 4 procent die ze in 2013 kreeg. Dat is voor een groot stuk een gevolg van de migratiecrisis.

Italië heeft, als belangrijkste toegangspoort tot Europa, de laatste jaren honderdduizenden migranten opgevangen. En omdat andere Europese landen hun grenzen grotendeels hebben afgesloten, blijft het gros daarvan ook in Italië. ‘Je moet ook weten’, zegt Italië-kenner Bas Mesters, ‘dat die migratie in Italië een recent fenomeen is. Vóór 1990 waren er maar 600.000 migranten in Italië, nu zijn het er 6 miljoen. In geen enkel ander land is hun aantal zo snel toegenomen. En natuurlijk komen ze naar de wijken waar de mensen nu al met moeite het hoofd boven water houden, en niet naar de rijke wijken.’

Italië heeft lang een gul opvangbeleid gevoerd, ondanks de geringe steun uit Europa, maar vorig jaar gooide de zittende regering het roer om. De centrumlinkse minister van Binnenlandse Zaken Marco Minniti sloot omstreden deals met Libische warlords, en sindsdien is het aantal bootmigranten dat in Italië aankomt drastisch gedaald. Daardoor zit links verveeld met het thema migratie. De stilte en het gebrek aan politiek weerwerk, na Macerata, van de centrumlinkse Partito Democratico (PD) van Matteo Renzi wordt de partij door heel wat linksgezinde Italianen en middenveldorganisaties kwalijk genomen.

‘Nazitalia’

Macerata is geen alleenstaand feit. Sinds enige tijd wordt Italië opgeschrikt door racistische en fascistische incidenten. Zo ontstond in juli 2017 nationale controverse over een fascistisch opgetuigd privéstrandje bij Chioggia, ten zuiden van Venetië, met borstbeelden van Mussolini, foto’s van concentratiekampen en een bordje ‘gaskamers’ bij de ingang van de douches. Lega-leider Salvini ging op de foto met de eigenaar van het strand, om diens recht op vrije meningsuiting te verdedigen. Kleine neofascistische bewegingen en partijen zoals CasaPound en Forza Nuova boekten successen bij de gemeenteraadsverkiezingen in Rome en Milaan, vorig jaar, en voeren nu openlijk verkiezingscampagne met foto’s van Il Duce en zijn veronderstelde weldaden. In het verpauperde achterland van Rome heeft CasaPound een netwerk van sociale voorzieningen met voedselbedelingen uitgebouwd. Daarnaast organiseren CasaPound-militanten er klopjachten op migranten, met naar verluidt brede steun van de bevolking. In een kazerne van de carabinieri in Firenze bleek een nazivlag te hangen. En eind november vielen skinheads in de streek van Como de lokalen binnen van een ngo die migranten helpt. Aanhangers van het fascistische Forza Nuovo drongen dan weer binnen bij de redacties van de centrumlinkse krant La Repubblica en het tijdschrift L’Espresso. Ze bedreigden er journalisten die ‘de invasie’ van Italië door migranten zouden steunen. L’Espresso wijdde dit najaar een themanummer aan de fascistische incidenten en de opmars van extreemrechts in Italië. Op de zwarte cover stond de titel ‘Nazitalia’.

De Italiaanse samenleving is moreel en cultureel in verval. De xenofobie groeit

Marco Bresolin, Brussels correspondent voor La Stampa

Gaat het hier om marginale uitingen van fascistische nostalgie zoals die in Italië altijd heeft bestaan, of is er meer aan de hand? Prominente politici, intellectuelen en burgerbewegingen vrezen het laatste en spreken van een fascistisch reveil.

Nu is het fascisme in Italië eigenlijk nooit ondergronds gegaan. Na de Tweede Wereldoorlog vond al snel de mythe ingang dat het pas fout was gelopen met Mussolini’s fascistische dictatuur nadat hij onder invloed van Adolf Hitler in 1938 de rassenwetten had ingevoerd. De terreur en het bloedvergieten waaraan de dictator zich lang vóór zijn pact met nazi-Duitsland bezondigde, in binnen- en buitenland, werd daarbij vergeten of weggemoffeld. ‘Er ontstonden neofascistische bewegingen die het fascisme ophemelden’, vertelt Frans Denissen, literair vertaler en auteur van De vrouwen van Mussolini. ‘De Movimento Sociale Italiano (MSI), bijvoorbeeld, was doodgewoon de opvolger van de fascistische partij. Italië heeft een wet die de apologia del fascismo – de verheerlijking van het fascisme – verbiedt, maar die is nooit echt toegepast.’

‘Het voorbeeld van de kaalgeschoren Luca Traini laat zien dat er geen brandmuur staat tussen neofacistische clubjes – met hun geweldscultuur, hun nazistische en fascistische symbolen – en uiterst rechtse politieke partijen zoals de Lega, hoewel die laatste officieel geen historische erfgenaam van het fascisme noch de duce is. Andrea Bonanni, Europees correspondent voor La Repubblica in Brussel, heeft het aan de telefoon over ‘de wederzijdse bevruchting tussen gewelddadig extreemrechts in Italië en de zogenaamd verantwoordelijke rechtse of uiterst rechtse partijen.’ Hij vreest dan wel geen terugkeer van het historische fascisme, ‘maar als deze Lega en Salvini aan de macht komen, krijgen we in Italië een scenario als dat in Oostenrijk, waar radicaal-rechts eind vorig jaar naar de macht greep. Dat zou op zich al verontrustend genoeg zijn.’

Schrijver Frans Denissen wijst erop dat in de Lega Nord fascistische sympathieën al vanaf de oprichting aanwezig waren. ‘Umberto Bossi en andere historische voormannen, zoals Mario Borghese of Roberto Calderoni, hebben altijd profascistische uitspraken gedaan.’ Maar de grote wegbereider voor de normalisering van het postfascisme was volgens hem de superopportunist Silvio Berlusconi zelf. ‘Hij heeft de Lega Nord opgenomen in zijn regering, net als de Alleanza Nazionale van Gianfranco Fini, die was ontstaan uit de MSI. Op een gegeven moment heeft hij zelfs Alessandra Mussolini, de kleindochter van de duce, in zijn partij opgenomen.’

Zelf deed Berlusconi ook kwestieuze uitspraken over Italiës zwarte verleden. ‘Hij beweerde bijvoorbeeld dat Mussolini geen echte dictator was en dat hij zijn politieke tegenstrevers met vakantie stuurde naar de mooiste eilanden van Italië’, zegt Denissen. ‘Daarmee heeft hij in de ogen van nogal wat Italianen de deur opengezet voor de erkenning van het neofascisme.’

Matteo Renzi.
Matteo Renzi.© BelgaImage

En Berlusconi volhardt in de boosheid. Sinds hij in 1994 voor het eerst premier werd, vormen bondgenootschappen met uiterst rechts en neofascisten de sleutel van zijn politieke succes. ‘Om zijn alliantie met de Lega overeind te houden, houdt hij een Salvini, die racistische uitspraken doet waarvoor je bij ons onmiddellijk zou worden veroordeeld, de hand boven het hoofd’, vervolgt Denissen.

Ook Denissen ziet de recente fascistische en racistische oprispingen in Italië niet als louter folklore. ‘Ik hou echt mijn hart een beetje vast. Ik praat geregeld met Italiaanse vrienden over politiek. Ik merk dat zelfs linkse mensen razend zijn op de Europese Unie, omdat ze vinden dat Italië in de steek is gelaten met die golf van vluchtelingen. Ik heb zelf ook gezien, de laatste keren dat ik in Italië was, dat het in noordelijke steden als Padua of Vicenza op dit moment stikt van de Afrikaanse migranten. Ze worden niet goed opgevangen en zijn dus lastig voor de inwoners, met drugs, onderlinge vechtpartijen en ga zo maar door.’

En hoewel het twijfelachtig is of ultrarechtse clubjes als CasaPound op 4 maart de kiesdrempel van 3 procent halen, zijn ze volgens Denissen ‘veel zichtbaarder’ geworden. ‘Er is iets akeligs aan de hand in Italië’, besluit hij.

Ook Bas Mesters, net terug van een lange reportage in de periferie van Rome, ziet dat er almaar meer ruimte komt voor extreemrechtse en fascistische uitingen: ‘op straat, in de kroeg én, bijzonder kwalijk, in journaals en op tv: woordvoerders van extreemrechtse clubs worden daar meer en meer serieus genomen. Ze krijgen een platform, en juist daardoor wordt men in Italië bezorgder.’

566 fractiewissels

De verkiezingen op 4 maart worden een test voor Rosatellum, de nieuwe Italiaanse kieswet. Volgens die wet volstaat 40 procent van de stemmen voor een meerderheid, en die meerderheid mag worden behaald met vooraf gesloten coalities of lijstverbindingen.

Door dat systeem is het goed mogelijk dat de grootste partij achter het net vist. Dat zou volgens de peilingen ofwel de PD van Matteo Renzi en de alom gewaardeerde premier Paolo Gentiloni kunnen worden, ofwel de links-populistische, tegen het systeem en tegen migratie gerichte Vijfsterrenbeweging (M5S), opgericht door komiek Beppe Grillo en vandaag geleid door de jonge en meer gematigde Luigi Di Maio.

In de peilingen staat het rechtse blok van Silvio Berlusconi met ongeveer 37 procent stevig op kop, maar dat volstaat niet voor een meerderheid in de Kamer en de Senaat. ‘Berlusconi’s coalitie is volgens de laatste peilingen 600.000 stemmen van die meerderheid verwijderd. Dat is niet niks, maar ook niet onoverkomelijk in een land met 60 miljoen inwoners’, zegt Andrea Bonanni van La Repubblica.

De waarschijnlijkste hypothese is volgens Italiaanse commentatoren dat niemand op 4 maart een duidelijke meerderheid behaalt. Speculaties over nieuwe verkiezingen in oktober zijn dan ook niet van de lucht.

Zelfs als de wankele coalitie van Berlusconi het haalt, houdt die regering het hooguit zes maanden uit

Marco Bresolin

‘Zelfs als de wankele coalitie van Berlusconi het haalt, houdt die regering het hooguit zes maanden uit’, denkt Marco Bresolin, Brussels correspondent voor de krant La Stampa. ‘Maar ik acht het ook goed mogelijk dat de centrumrechtse alliantie al op verkiezingsavond uiteenvalt of door Berlusconi wordt opgeblazen, en dat de partijen aparte fracties in het parlement zullen vormen.’ Dat zou dan weer kunnen leiden tot een scenario waarin Berlusconi, wiens Forza Italia in de peilingen rond de 17 procent wordt geschat, een regering vormt met de PD. Maar ook die partijen komen volgens de laatste peilingen samen niet aan een meerderheid.

Welke kant het uitgaat, zal afhangen van het aantal zetels dat een rechtse coalitie of een grote coalitie naar Duits model tekortkomt.

‘Als Berlusconi en zijn rechtse blok grote steun nodig hebben, is het onbegonnen werk: de PD zal als partij nooit in een regering stappen met de Lega van Matteo Salvini’, aldus Bresolin. ‘Maar als ze bijvoorbeeld tien parlementsleden te weinig hebben, wordt het een andere zaak. In Italië vinden ze altijd manieren om links of rechts een paar zetels te sprokkelen in ruil voor beloftes en mandaten. Van de in totaal 945 parlementsleden en senatoren zijn er in de voorbije regeerperiode 347 van fractie veranderd – dat is 35 procent van de verkozenen. Sommigen hebben dat zelfs meer dan één keer gedaan: in totaal waren er 566 fractiewissels.’

Politieke commentatoren betreuren intussen dat de campagne niet gaat over de, in hun ogen, echte problemen van Italië: de hoge staatsschuld en de ontspoorde overheidsfinanciën, de zwakke banken, de dramatische inefficiëntie van de publieke sector en, in weerwil van een bescheiden relance van de economie, het verlies aan competitiviteit tegenover andere Europese lidstaten. ‘Het migratieprobleem wordt overdreven en politiek geëxploiteerd’, vindt Bresolin. ‘Er wordt aldoor over een invasie van Italië gesproken. Maar op het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis zijn in mijn land 180.000 migranten aangekomen. In Duitsland waren dat er toen 1 miljoen.’

Ook Bresolin maakt zich zorgen. ‘Wat ik vooral zie, is een moreel en cultureel verval in de Italiaanse samenleving. De Italianen worden elke dag bozer. De xenofobie groeit.’

Ook groeiende is de sowieso al grote afkeer bij de Italianen van de politiek, waarin velen niet het minste vertrouwen meer hebben. Traditioneel trekken Italianen in grote aantallen naar de stembus, maar dit keer verwachten waarnemers dat veel meer mensen thuis zullen blijven.

Partner Content