Socioloog Jaron Harambam: ‘We moeten opletten dat we geen parallelle samenleving creëren’

Hij is een soort bruggenbouwer geworden tussen complotdenkers en andere lagen van de bevolking. Jaron Harambam, socioloog verbonden aan de KULeuven, is in Nederland al een stem in het maatschappelijk debat over complotdenkers. In zijn boek ‘The truth is out there’ zetten 18 complotdenkers uiteen hoe ze denken over 5G, corona, klimaatverandering, ons geldsysteem en andere kwesties. Een gesprek over de verleiding van complottheorieën en zin en onzin van vaccinatieverplichting.

Jaron Harambam, verbonden aan de KU Leuven, doctoreerde vijf jaar geleden op een proefschrift over complotdenkers. Sinds corona heeft de jonge Nederlander (38) met Israëlische roots complottheorieën een verdere vlucht zien nemen. Zoals: is corona een testcase van een duistere wereldelite om te zien in hoeverre ze de bevolking kan muilkorven en vanalles opleggen?

Complottheorieën tieren welig op sociale media. Wat maakt volgens u dat ze aanslaan bij mensen?

Jaron Harambam: De waarheid staat steeds meer op losse schroeven. Dat is een logisch gevolg van verschillende transformaties in onze samenleving. Neem om te beginnen de secularisering. Mensen stappen van hun geloof af, ze beseffen dat er achter religie allerlei machtsspelletjes schuilgaan. Maar evengoed hebben ze nog nood aan een groter zingevend verhaal, en complottheorieën bieden verhalen over goed en kwaad.

Verder is er de globalisering. Wie na de val van Berlijnse muur in Rusland rondreist en daar nieuws over die val verneemt, krijgt een heel ander beeld dan wie hier het nieuws volgt. Wat als waar geldt, hangt ook af van de plaats waar je je bevindt.

Ten derde is er de democratisering. We zijn tegenwoordig allemaal getraind om kritisch na te denken en op onderzoek uit te gaan. De digitalisering van de media ten slotte maakt dat we daarbij makkelijker dan ooit een beeld van de werkelijkheid kunnen vinden dat bij ons past. Het geloof in één objectieve waarheid wordt steeds minder plausibel.

Voeg daar nog aan toe dat de sociale afstand tussen de leefwereld van gewone burgers en die van politici, wetenschappers en journalisten groeit, en je krijgt meer wantrouwen tegenover de ‘elites’, en de idee dat deze de waarheid in pacht zouden hebben.

‘De grens tussen kritisch onderzoek en complottheorie ligt bij wat je verder aanneemt bij wat je vindt’.

Een van de mensen in je boek, Gitta Sluijters, ervoer een hevige weerstand toen ze een minister hoorde zeggen dat we pas veilig zijn wanneer we een vaccin hebben. ‘Pure indoctrinatie, hier moet de machtige lobby van Big Pharma achter zitten.’ Het valt moeilijk te ontkennen dat corona farmabedrijven winst oplevert. Waar ligt de grens tussen begrijpelijke bedenkingen en complottheorie?

Harambam: Bij een complottheorie gaat het om een verklaring van geheime handelingen van een groep mensen. Ze zien achter de schermen iets gebeuren dat vervolgens staalhard ontkend wordt door autoriteiten. Neem nu de aanslagen van 9/11. De Amerikaanse overheid zou daar zelf de hand in hebben gehad, om nadien een oorlog te kunnen ontketenen, zo luidt de theorie. Dat wordt natuurlijk ontkend door die overheid zelf.

Gitta is de invloed van ‘Big Pharma’ in de gezondheidscrisis gaan uitspitten en komt uit bij een spel van machthebbers. Daar zitten veel zaken bij die je effectief kunt documenteren en checken. De grens tussen kritisch onderzoek en complottheorie ligt bij wat je verder aanneemt bij wat je vindt. In dit geval: dat hier een plan achter zit, een wereldwijde staatsgreep. Het gaat dan om meer dan ziektebestrijding en winst maken, het gaat over surveillance van de mensheid. Er is een spanningsveld tussen wat we kunnen documenteren en wat daar mogelijk achter zit. Complotdenkers willen ontdekken wat er achter de schermen speelt. En ze verbinden daarbij – legitiem of niet – verschillende bewijzen aan elkaar. Connecting the dots, heet dat.

Jaron Harambam
Jaron Harambam© /

U schetste net hoe waarheid onstabiel geworden is in onze samenleving. Maar waarom is de ene persoon vatbaar voor complottheorieën en een andere niet?

Harambam: Daar zijn geen simplistische verklaringen voor, zoals maatschappelijke achterstelling bijvoorbeeld. Bij de complotdenkers zijn ook heel wat hoogopgeleide stedelingen, soms met een spiritueel wereldbeeld en veel aandacht voor zelfzorg. Sommige mensen zijn uit zichzelf sterk gedreven door nieuwsgierigheid, ze willen uitpluizen hoe de wereld nu eigenlijk werkt.

Anderen gaan op zoek nadat ze botsen met bepaalde autoriteiten. Dat was het geval bij Frank Ruesink, wiens zoontje doodziek werd na een inenting tegen bof, mazelen en rodehond. Daardoor ging hij graven naar informatie over vaccinaties, en kwam hij onder meer uit bij andere informatie dan de officiële. Bij Gitta was een nefaste medicatie voor haar menstruatieproblemen de oorzaak van een doorgedreven search.

Weer anderen gaan op zoek naar zingeving in onze materialistische wereld. Het sociale netwerk is daarbij ook belangrijk: via een vriend krijg je een interessante video door bijvoorbeeld, en zo ben je vertrokken.

Dus dat beeld van complotdenkers als boze, paranoïde ‘losers of modernity’ klopt niet?

Harambam: Dat is wel een heel eenzijdig beeld. Wat zeker ook wel het geval is: complottheorieën kanaliseren de boosheid en sociale onvrede van een groep mensen die het gevoel hebben dat ze er niet toe doen, en dat ze belazerd worden door een elite die enkel voor zichzelf zorgt. Er zijn behoorlijk grote groepen lagere sociale klassen die zich steeds minder vertegenwoordigd voelen door politici of media

Socioloog Jaron Harambam: 'We moeten opletten dat we geen parallelle samenleving creëren'
© Getty Images

.

In het boek komt de Nederlander met Iraanse roots Mehdi Azad aan het woord: ‘Ik zat vast in bepaalde stramienen. Nu denk ik genuanceerder. Ik heb geleerd onderscheid te maken.’ Staan de meeste mensen die je interviewde nog open voor andere ideeën, of is hun waarheid in steen gegrift?

Harambam: Sommige mensen worden steeds radicaler, anderen maken de omgekeerde beweging. Er zijn mensen die heel simplistisch kijken: ze hebben het licht gezien en zijn niet snel meer af te brengen van een overkoepelend, dogmatisch wereldbeeld. Anderen beseffen de complexiteit van de wereld en staan open voor nieuwe informatie, en stappen daardoor soms af van eerdere, sterke overtuigingen.

Er is dus een heel spectrum, maar het is zeker niet makkelijk om van ideeën te veranderen. Die ideeën raken ook geworteld in een sociale context, vaak hebben complotdenkers een gemeenschap rond zich van gelijkgezinden en hebben ze daar sterk in geïnvesteerd. Dat maakt overigens dat de invloed van zoiets als factchecking ook erg beperkt is. Het gaat om meer dan ideeën of argumenten, het gaat ook om zingeving en om deel uitmaken van een gemeenschap.

‘De gezondheidscrisis lijkt een dimensie toegevoegd te hebben aan de journalistieke rollen. Is het de rol van de media om de samenleving bijeen te houden?’

In je boek zegt de documentairemaker Flavio Pasquino over covid: ‘Er werd in de media een angstcultuur gecreëerd, ik hoorde alleen nog maar oorlogsretoriek.’ Deze week stelde professor Ive Marx in De Standaard over de reactie van de media op virologen: ‘Meestal werd beleefd geknikt. Zelden kwamen er kritische vragen. We moesten het allemaal maar geloven.’ Hebben de media onkritisch de overheden gevolgd, zoals de complotdenkers beweren?

Harambam: De gezondheidscrisis lijkt een dimensie toegevoegd te hebben aan de journalistieke rollen. Naast informatieverschaffing en de waakhondfunctie van de journalistiek, is er een soort verantwoordelijkheidsrol bijgekomen. Alsof veel media zich als taak gesteld hebben er mee voor te zorgen dat mensen zich aan maatregelen zouden houden. Pieter Klok, de hoofredacteur van De Volkskrant, zei in de beginperiode van de crisis in een radio-interview: ‘Als angst het grootst is, moeten we proberen uit één mond te spreken en geen tegenstellingen uit te vergroten’. Met andere woorden: in een crisis moeten de media achter de autoriteiten staan. Daar kan je je natuurlijk vragen bij stellen. Is het de rol van de media om de samenleving bijeen te houden? En hoe balanceer je dat dan met je rol als waakhond?

Ik geloof dat een pluriforme botsing van ideeën ons vooruit kan brengen. We moeten oppassen dat we niet in een tunnelvisie terechtkomen en nog slechts één verhaal of perspectief brengen. Er was veel verwarring over de juiste informatie tijdens de covidpandemie, hoe kan je dan volhouden dat er maar één weg is? Indien je niet verschillende perspectieven aan bod laat komen, ook zogenoemde afwijkende stemmen, dan ben je aan het censureren als media.

Je kan als medium wel prioriteiten leggen bij de stemmen die je aan het woord laat, en aangeven ‘dit lijkt ons meer valabel’ en ‘hierover bestaat nog veel discussie’. Als media heb je de taak om te duiden wat er gebeurt, dat is iets heel anders dan slechts één perspectief aan bod laten komen.

‘Je moet de onvoorziene gevolgen van vaccinatiedwang goed voor ogen houden.’

Frankrijk voert een vaccinatieplicht in voor gezondheidswerkers. Ons land overweegt hetzelfde, en er is discussie over verplichte vaccinatie voor leerkrachten. Wat zal verplichting teweegbrengen bij complotdenkers die een vaccin weigeren, en welk effect zal dit hebben op de samenleving?

Harambam: Overtuigde complotdenkers gaan zich echt niet laten vaccineren. En heel wat twijfelaars zullen net de hakken in het zand zetten omdat dwang tot weerstand en aversie leidt. Mensen zitten op een continuüm wat de coronamaatregelen betreft: van helemaal akkoord tot helemaal niet akkoord en alles daartussen. Het effect van dwang is dat je mensen meer naar de extremen drijft en zo de polarisatie aanzwengelt. Dwang is het slechtste middel dat je kunt inzetten. We moeten oppassen dat we hierdoor geen parallelle samenleving creëren. En hoe ga je om met wie zich ondanks verhoogde druk nog niet laat vaccineren? Ga je die mensen buitensluiten uit de samenleving? En is dat gewenst? Dat zijn ingewikkelde ethische en politieke vragen die we moeten bespreken voordat we zo’n plicht zouden invoeren.

Socioloog Jaron Harambam: 'We moeten opletten dat we geen parallelle samenleving creëren'
© Getty Images

Wat indien het zover zou komen? Gaan zij zich organiseren in een soort ondergrondse maatschappij?

Harambam: Ik weet het niet, maar je moet altijd kijken naar het doel. Kan je op een andere wijze dan door dwang een samenleving steunen zodat die zich weer volop kan openen? Moet de bescherming tegen covid voor iedereen via vaccinatie verlopen of mag een deel er ook voor kiezen immuniteit op te bouwen door blootstelling aan het virus? Moet iedereen dezelfde weg volgen? Bij mensen die al wantrouwig staan tegenover overheden en wetenschap verhoogt dat wantrouwen nog door die druk. Bij een aantal anderen, die een neutrale positie innemen, kan dit het wantrouwen net aanwakkeren. ‘Wat zit hierachter? Waarom zijn ze zo aan het pushen?’ Je moet de onvoorziene gevolgen van vaccinatiedwang goed voor ogen houden.

Ik hoor in mijn omgeving hoe zich al dan niet laten vaccineren families en vrienden kan verdelen. Hoe kunnen we een stijgende polarisatie vermijden?

Harambam: Je kan zelf overtuigd zijn van het nut van een vaccin maar toch begrip opbrengen voor het standpunt van de ander. Je kan proberen te begrijpen waarom die ander het zo ziet, luisteren naar de argumenten, en naar de bezorgdheden erachter. De één hoeft de ander niet te overtuigen. Je kan ook kijken hoe je op een andere manier een fijn contact kunt hebben, door samen te sporten of iets anders te doen bijvoorbeeld.

Stel even dat je als adviseur zou zetelen in de taskforce corona, welke aanbevelingen zou je doen?

Harambam: In deze fase van de maatregelen lijkt het me belangrijk dat je een goed beeld krijgt van de ideeën en gedragingen van allerlei groepen van de bevolking. Als je meer mensen wilt overtuigen van vaccinatie dan moet je dus in de eerste plaats begrijpen wat de beweegredenen van verschillende groepen zijn.

Verder bereik je meer met motiveren en enthousiasmeren dan door te verplichten en te verbieden, zeker op de lange termijn.

Ten derde zou ik zeker meer mensen betrekken bij het beslissingsproces, zodat je niet enkel professionals rond de tafel hebt, met elk hun bepaalde bril en visie. Neem ook eens de input van mensen met gezond boerenverstand mee op, bijvoorbeeld via een burgerplatform. Gewone burgers betrekken kan het draagvlak voor maatregelen verhogen.

The Truth is Out There Jaron, Harambam, Marije Kuiper, Roel Vaessen Uitgeverij Volt ISBN: 9789021440804 Prijs: € 24,99, Publicatiedatum: 20-07-2021

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content