Het venijn zit in de details van de voorstellen van de Amerikaanse president Donald Trump, de Russische president Vladimir Poetin en Europa. Dat schrijft het Britse blad The Economist na een drukke week van diplomatiek overleg.
Toen hij op 18 augustus Europese leiders ontving in het Witte Huis, en net terug was van een ontmoeting met Volodymyr Zelensky, de president van Oekraïne, verklaarde Donald Trump dat vrede in Oekraïne binnen handbereik was – maar nog niet helemaal, want het was lastiger dan hij had verwacht. ‘Ik dacht dat dit een van de makkelijke [dossiers] zou zijn”, verklaarde hij. ‘Het is erg complex.’
De lijst met obstakels blijft lang. Vladimir Poetin, die Trump op 15 augustus in Alaska ontmoette, wil dat Oekraïne de onbezette gebieden in de oostelijke Donetskregio overdraagt, een voorstel waar Trump voorstander van lijkt te zijn.
Trump heeft nu de Russische propositie om een eerste staakt-het-vuren over te slaan en meteen over te gaan tot een definitieve regeling omarmd, een volgorde waar de Europeanen tegen zijn. Poetin heeft het voorstel van Trump voor een trilaterale ontmoeting tussen de Amerikaanse, Russische en Oekraïense presidenten tot nu toe afgewezen en in plaats daarvan het onwaarschijnlijke voorstel gedaan dat Zelensky naar Moskou komt.
Een van de belangrijkste onopgeloste kwesties betreft veiligheidsgaranties: hoe kan Oekraïne ervoor zorgen dat Rusland zich aan een vredesakkoord houdt en niet opnieuw binnenvalt?
Een nachtmerriescenario voor Oekraïne is dat Rusland de opheffing van de sancties en de vrede zal gebruiken om zijn leger weer op te bouwen en te trainen, en vervolgens als een nog machtigere strijdmacht zal opduiken om Oekraïne opnieuw aan te vallen en de klus af te maken.
Op 18 augustus zei Trump dat Rusland had ingestemd met veiligheidsgaranties, waarmee hij een eerdere bewering van zijn gezant in Rusland, Steve Witkoff, herhaalde dat er ‘bescherming à la artikel 5’ op tafel lag. Wat zou dat in de praktijk betekenen?
Gifpilclausule
Artikel 5, de wederzijdse verdedigingsclausule van de NAVO, bepaalt dat een aanval op één lidstaat wordt beschouwd als een aanval op alle lidstaten en dat elke bondgenoot zal helpen met ‘alle maatregelen die hij nodig acht’.
Op 19 augustus sloot Trump het NAVO-lidmaatschap van Oekraïne expliciet uit en beschreef hij het verzoek van Oekraïne als ‘zeer beledigend’ voor Rusland. Het is onwaarschijnlijk dat Trump, net als Barack Obama en Joe Biden voor hem, zich zal verbinden tot een oorlog tegen Rusland om Oekraïne te beschermen.
Het is ook niet duidelijk wat Poetin en zijn team precies tegen de Amerikanen in Alaska hebben gezegd. De details zijn belangrijk. In 2022 heeft Rusland tijdens gesprekken met Oekraïne inderdaad ingestemd met het feit dat de partners van Oekraïne garanties konden bieden als onderdeel van een vredesakkoord. Maar het Kremlin heeft later een poisonpill of gifpilclausule toegevoegd die het in staat zou hebben gesteld om elke activering van die garanties te vetoën. Op 20 augustus zei Sergej Lavrov, de Russische minister van Buitenlandse Zaken, dat elke nieuwe overeenkomst op die voorstellen moest worden gebaseerd, met China als een van de borgstellers.
Trumps vredesplan bevat een grote tegenstrijdigheid: Rusland zou moeten instemmen met veiligheidsgaranties voor Oekraïne, een staat waarvan het het bestaan ontkent.
Er zijn ook mechanismen die heel wat zwakker zijn dan artikel 5. Een voorbeeld hiervan de zogenaamde veiligheidsgaranties uit het memorandum van Boedapest van 1994. Daarin beloofden Amerika, Groot-Brittannië en Rusland de integriteit van Oekraïne te respecteren en, op zwakke wijze, te ‘overleggen’ indien deze zou worden geschonden. Het is duidelijk dat deze garanties niet hebben gewerkt.
Een tussenweg zou volgens Samuel Charap van de Amerikaanse denktank Rand Corporation vergelijkbaar zijn met het pact dat Amerika in 1975 met Israël sloot: een belofte om corrigerende maatregelen te nemen als Egypte een staakt-het-vuren zou schenden. Zulke maatregelen zouden volgens hem kunnen bestaan uit het opnieuw instellen van sancties of het intrekken van de neutraliteit van Oekraïne, ervan uitgaande dat dit deel uitmaakte van een overeengekomen regeling.
Eerste verdedigingslinie
Dit alles hangt ook samen met de kwestie van een ‘coalitie van bereidwilligen’, onder leiding van Groot-Brittannië en Frankrijk, die troepen naar Oekraïne en vliegtuigen naar het Oekraïense luchtruim zou kunnen sturen. De coalitie, die ook niet-Europese landen zoals Australië zou kunnen omvatten, is al maanden bezig met gedetailleerde militaire planning, waarbij sommige landen overwegen waar in Oekraïne zij hun troepen zouden stationeren.
Een knelpunt is of Trump een dergelijke troepenmacht zou ondersteunen, bijvoorbeeld met logistiek en inlichtingen, en of hij daarin het backstop of vangnet zou zijn door te beloven in te grijpen als deze zou worden aangevallen.
De afgelopen dagen leek Trump te suggereren dat hij dat zou doen. Op 18 augustus zei hij dat de Europeanen de ‘eerste verdedigingslinie’ zouden vormen, maar dat Amerika hen ‘daarbij zou helpen’, hoewel hij weinig aanwijzingen gaf over wat dat zou kunnen betekenen. De volgende dag herhaalde hij dat hij bereid was te helpen, mogelijk met luchtmacht, ‘omdat niemand anders beschikt over wat wij hebben… Ik denk niet dat dat een probleem zal zijn.’ Marco Rubio, de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken, leidt een werkgroep die dit onderzoekt, samen met bredere garanties. Rusland heeft opnieuw bevestigd dat het tegen het idee is.
De visie van Trump op een vredesakkoord bevat een grote tegenstrijdigheid: Rusland, de agressor, zou moeten instemmen met veiligheidsgaranties voor Oekraïne, een staat waarvan het het bestaan ontkent. De onbekende factor is Poetin en zijn huidige denkwijze. Als hij inderdaad tot de conclusie is gekomen dat het tijd is om strategische beslissingen te nemen om te stoppen, zou hij kunnen toegeven. Zo niet, dan zal de onmogelijke kwestie van het verzoenen van serieuze veiligheidsgaranties met een Russisch veiligheidsveto een zeer handig struikelblok blijken te zijn. De opmerkingen van Lavrov suggereren dat het obstakel blijft bestaan.
Nobelprijs
Wat ook niet duidelijk is, is wat een Europese troepenmacht precies zou doen. Een van de doelstellingen is het opleiden en ontwikkelen van de eigen strijdkrachten van Oekraïne. Een andere is het bieden van zekerheid door de aanwezigheid van buitenlandse troepen, die in 2022 haastig zijn vertrokken. Maar als de troepenmacht zou worden aangevallen, of als Rusland een vredesakkoord zou schenden en opnieuw zou binnenvallen, hoe zou de coalitie dan reageren?
Een vaag mandaat met vage regels voor het gebruik van geweld zou Rusland kunnen verleiden om de Europese vastberadenheid op de proef te stellen.
Een formele toezegging om tegen Rusland te vechten zou neerkomen op artikel 5 met andere middelen. Een vaag mandaat met vage regels voor het gebruik van geweld zou Rusland kunnen verleiden om de Europese vastberadenheid op de proef te stellen. Wat als bijvoorbeeld een Russisch vliegtuig vanuit zijn eigen luchtruim een bom op de Europeanen zou gooien? Een zorg binnen de regering-Biden was dat als een Europese troepenmacht in Oekraïne zou worden blootgesteld, dit de geloofwaardigheid van artikel 5 op nato-grondgebied zou kunnen ondermijnen.
In de praktijk zal Oekraïne, getekend door ervaring, slechts beperkt vertrouwen stellen in toezeggingen van buitenaf en buitenlandse troepen. In het Witte Huis erkende de Franse president Emmanuel Macron dat de ultieme garantie de eigen strijdkrachten van Oekraïne zijn. Dat maakte het des te belangrijker, zo merkte hij op, dat een vredesakkoord geen beperkingen zou bevatten op de omvang en capaciteit van die strijdkrachten, zoals Rusland heeft geëist. Zelensky kan geen akkoord ondertekenen dat zijn land weerloos achterlaat. Poetin streeft nog steeds naar een verzwakte vazalstaat Oekraïne, afgesneden van zijn bondgenoten. Trump zal misschien nog even moeten wachten op zijn Nobelprijs.
