Het incident met negentien Russische drones boven Polen was geen geïsoleerd voorval, maar een nieuw hoofdstuk in Poetins strategie om de NAVO uit te testen. Analisten en politici luiden de alarmbel: ‘Dit kan uitmonden in grootschalige aanvallen op kritieke infrastructuur.’
‘Eenmaal is onfortuinlijk, twee keer is toeval, maar driemaal betekent een vijandige daad’, concludeerde de Britse geheim agent James Bond in het boek Goldfinger (1959). Poolse politici en militairen lieten er vorige week woensdag dan ook geen twijfel over bestaan: dat negentien Russische drones de nacht voordien, over een periode van zes uur, het Poolse luchtruim waren binnengedrongen, was geen ongelukkige samenloop van omstandigheden, maar een doelbewuste daad van Russische agressie.
Terwijl het Kremlin achteraf doodleuk verklaarde dat het allemaal niet de bedoeling was, en ook de Amerikaanse president Donald Trump suggereerde dat het om een foutje kon gaan, verwees de Poolse premier Donald Tusk die versie van de feiten meteen naar de prullenmand. ‘We zouden wensen dat het om een stommiteit gaat, maar dat is het niet. We weten dat’, reageerde hij gefrustreerd op de verklaring van het Witte Huis.
Dertien drones kwamen Polen via Oekraïne binnen, de andere zes via Belarus. Dat laatste was nieuw, net als het grote aantal, en dus reden genoeg voor alarm, aldus de Poolse legertop. Poolse en Nederlandse straaljagers stegen op, Duitse luchtafweer nabij de luchthaven van Rzeszów – het belangrijkste knooppunt voor de militaire steun aan Oekraïne – werd in paraatheid gebracht. De meeste drones stortten vanzelf neer, drie werden neergehaald – een primeur boven NAVO-grondgebied.
‘Het ging niet om Shahed-drones, toestellen met een zware explosieve lading waarmee Rusland in Oekraïense steden en aan het front dood en verderf zaait’, zegt luitenant-kolonel Tom Simoens, militair historicus aan de Koninklijke Militaire School. ‘Rusland gebruikte Gerbera-toestellen, gemaakt van multiplex en piepschuim, die het vooral inzet om luchtafweer af te leiden, inlichtingen te verzamelen, maar soms ook voor kleinere aanvallen.’
Extra brandstofzakken
Het is lang niet de eerste keer sinds de grootschalige Russische invasie van Oekraïne dat Russische raketten en drones, of soms ook Oekraïense gevechtsvliegtuigen, onaangekondigd het luchtruim van NAVO-lidstaten binnendringen.
In Roemenië gebeurde dat de voorbije drieënhalf jaar zelfs zo vaak dat het land aan zijn grens met Oekraïne extra schuilplaatsen liet bouwen. ‘Maar meestal ging het dan om geïsoleerde Russische speldenprikken, waarbij het luchtruim slechts enkele momenten werd geschonden, vooral om de Oekraïense luchtafweer te omzeilen. Er was toen best veel reden om te geloven dat het eerder om onzorgvuldigheden ging dan om kwaad opzet’, zegt Simoens. ‘Maar ditmaal ging het om een groot aantal drones, kwamen de toestellen niet alleen uit Oekraïne én drongen ze diep door tot in het Poolse luchtruim, richting de Duitse grens. Dat is toch van een geheel andere orde.’
Normaal gesproken kunnen Gerbera-drones niet zo ver vliegen als sommige boven Polen deden, maar nu werden er in de neus bijkomende brandstofzakken toegevoegd om hun bereik te vergroten, zegt de Oekraïense legerleiding – een zoveelste signaal dat het wel degelijk om een vooropgezet plan van Moskou ging.
Bovendien lijkt Moskou al langer druk te zetten op het NAVO-bondgenootschap door middel van drones. In juli ontdekten Litouwse soldaten een met explosieven geladen Gerbera-drone op een militair oefenterrein in Gaižiūnai – het toestel bleek er al vier dagen te liggen zonder dat de Litouwse radarsystemen het hadden opgemerkt. En afgelopen weekend moesten Roemeense straaljagers alweer opstijgen, in reactie op Russische aanvalsdrones die kortstondig het luchtruim schonden. ‘De roekeloosheid in de lucht boven onze oostelijke flank neemt in frequentie toe’, oordeelde NAVO-secretaris-generaal Mark Rutte afgelopen vrijdag.
Portret van Mark Rutte: wat is het geheim van de NAVO-baas?
NAVO testen
Wat wil de Russische president Vladimir Poetin hiermee bereiken? Volgens zijn Oekraïense ambtgenoot Volodymyr Zelensky wil hij westerse bondgenoten aan het twijfelen brengen over hun wapenleveringen aan Oekraïne. Een plausibele hypothese, oordeelt Simoens. ‘Als we Russische droneaanvallen als een bedreiging voor onszelf en onze kritieke infrastructuur beginnen te zien, dan is het minder evident om de beperkte beschikbare afweer aan Oekraïne te schenken, ook al is dat land onze eerste verdedigingslinie.’
Volgens Jacek Raubo, Pools defensie-analist bij Defence24 Group, wil Moskou ook de reactie van de VS testen. ‘De VS vormen de kern van de NAVO en hebben zowel troepen als militaire infrastructuur in Polen. Je mag er gif op innemen dat Russische inlichtingenanalisten de Amerikaanse politieke, diplomatieke en militaire reacties op het incident bestuderen, net als de relaties tussen de VS en de NAVO en tussen de VS en Polen.’
Bovendien vond het incident plaats enkele dagen voor de jaarlijkse Russisch-Belarussische militaire oefening Zapad, nabij de Baltische staten. ‘Ditmaal is de Zapad-oefening weliswaar kleinschaliger dan enkele jaren geleden, maar de timing is opvallend’, aldus defensiespecialist Steven Blockmans van het Estse International Centre for Defence and Security (ICDS). ‘Het is verre van ondenkbaar dat de schendingen van het luchtruim deel uitmaken van die Zapad-oefening. Voor Moskou is het een uitgelezen kans om operationeel bij te leren en tegelijk vast te stellen hoe het Westen reageert. Hier in Estland zijn de oefening en het drone-incident alvast voldoende reden voor enige bezorgdheid. Een deel van het luchtruim wordt tijdelijk gesloten, en ik kreeg berichtjes met de vraag of het moment gekomen was om het land uit voorzorg even te verlaten.’
Grootschalige aanvallen
Als Rusland de reactie van het NAVO-bondgenootschap wilde testen, hebben we die test dan doorstaan? De Poolse premier Tusk meent van wel, de Russische propagandakanalen wijzen vooral op het feit dat slechts drie van de negentien drones werden neergehaald. Toch is defensie-analist Raubo voorzichtig optimistisch. ‘Het is vroeg om sluitende conclusies te trekken, maar door in te grijpen hebben we Moskou getoond dat we ons niet laten intimideren. Dat is niet zo evident als het lijkt – vergeet niet dat Polen en de NAVO níét in oorlog verkeren. En herinner u dat de VS er twee jaar geleden bijna een week over deden om een vermeende Chinese spionageballon neer te halen.’
Ook Blockmans deelt die mening. ‘Polen gaf het signaal dat het agressie niet onbeantwoord zal laten. In het Oekraïense luchtruim kan Poetin zonder directe westerse tussenkomst zijn gangen gaan, boven NAVO-grondgebied is dat toch een ander verhaal.’
‘We moeten rekening houden met een scenario waarin Rusland binnenkort grootschalige droneaanvallen uitvoert op stedelijke centra of kritieke infrastructuur.’
Eind goed, al goed? Niet zo snel, waarschuwt Raubo. ‘Onze reactie zal Poetin er niet van weerhouden om de grenzen verder op te zoeken. Hoewel het dinsdagnacht een ongeziene provocatie betrof, bleef het incident relatief beperkt, zeker als je kijkt naar de aantallen drones die Rusland produceert en in Oekraïne inzet. We moeten echt rekening houden met een scenario waarin Rusland binnenkort grootschalige droneaanvallen uitvoert, op stedelijke centra of kritieke infrastructuur, gecombineerd met cyberaanvallen en desinformatiecampagnes. Polen, en bij uitbreiding alle NAVO-landen, moeten in sneltempo afweersystemen aankopen om massale aanvallen met goedkope drones het hoofd te kunnen bieden. Het is een uitdaging, maar ook een kans, want het Westen beschikt over de kennis en de industriële capaciteit om zulke technologische lacunes op te vullen.’
Extra luchtverdediging
Vorige week benadrukte de Poolse minister van Buitenlandse Zaken Radoslaw Sikorski op CNN dat Polen, dat verhoudingsgewijs van alle NAVO-bondgenoten het meest in defensie investeert, extra luchtverdediging nodig heeft. ‘Maar het is onmogelijk om alles waterdicht te maken’, benadrukt Raubo. Om drones beter te kunnen opsporen sloot Polen zopas een miljardencontract met de VS voor zeppelinachtige radarsystemen die laagvliegende drones beter kunnen detecteren. De Amerikanen gebruiken de toestellen aan hun zuidgrens om laagvliegende drugsvliegtuigjes uit Mexico te onderscheppen. Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk sturen bijkomende gevechtsvliegtuigen naar Polen, Tsjechië stelt een volledige helikoptereenheid met 150 soldaten ter beschikking. Polen, dat volgens premier Tusk ‘het dichtst bij een gewapend conflict staat sinds de Tweede Wereldoorlog’, sluit uit voorzorg drie maanden het luchtruim aan de grens met Oekraïne en Belarus.
‘Wat je de lucht inschiet moet goedkoper zijn dan wat je neerhaalt.’
Drones detecteren is één ding, ze onderscheppen een ander – zeker als ze in grote aantallen verschijnen of worden gecombineerd met ballistische raketten en kruisraketten. En net daar knelt het schoentje, aldus Simoens. ‘Een Shahed-drone kost minder dan 100.000 euro, en Gerbera-toestellen naar schatting maar 20.000 euro, maar het inzetten van luchtafweersystemen of gevechtsvliegtuigen kost tot zelfs het twintigvoud daarvan – en dan houden we nog geen rekening met de vluchturen, de brandstof en het verzamelen van inlichtingen. De huidige manier van werken is met andere woorden economisch onhoudbaar: wat je de lucht inschiet moet goedkoper zijn dan wat je neerhaalt.’
Bovendien moet de NAVO zich assertiever durven op te stellen dan nu het geval is, meent Simoens. ‘Komen Russische drones ondanks herhaaldelijke waarschuwingen over Oekraïne onze kant uit, dan moeten we overwegen om ze al in het Oekraïense luchtruim neer te schieten. Dat hoeft niet noodzakelijk in strijd te zijn met de opvatting dat de NAVO een defensieve organisatie is, want we verdedigen ons luchtruim en dus ons grondgebied.’
Onvoldoende voorbereid
De tijd dringt. Volgens Oekraïne produceert Rusland momenteel zo’n 2700 Shahed-drones per maand, en dat aantal loopt op – alleen Oekraïne kan daarmee concurreren. Op basis van inlichtingenbronnen meldden Estse media zopas dat een afdeling van de Russische luchtmacht, niet ver van het Balticum, zich voorbereidt om tot 300 aanvalsdrones per dag te lanceren. Het onderzoeksportaal The Baltic Sentinel stelt op basis van satellietbeelden vast hoe Rusland ongebruikte militaire basissen in geen tijd omtovert tot lanceerplaatsen, onder meer vlak bij de Finse grens en op 600 kilometer van Helsinki – een comfortabele actieradius voor de Shahed-drones. ‘De Duitse en Deense inlichtingendiensten waarschuwen dat Rusland binnen drie jaar een aanval op NAVO-territorium voorbereidt. We zijn daar onvoldoende op voorbereid, ook niet op het vlak van drones’, zegt Blockmans.
Zijn we dan een vogel voor de Russische kat? ‘Niet noodzakelijk’, stelt Raubo enigzins gerust. ‘We mogen niet onderschatten hoe de NAVO kan en zal reageren wanneer Rusland ons grondgebied daadwerkelijk aanvalt, of concrete plannen heeft om dat te doen. In dat scenario is de NAVO in staat om de Russische capaciteiten in Rusland zelf te vernietigen, nog vóór Moskou tot actie overgaat.’
Ook Blockmans is die mening toegedaan. ‘Wees maar zeker dat onze inlichtingendiensten alle belangrijke militaire knooppunten in Rusland voortdurend in kaart brengen, en dat de NAVO in staat is om die uit te schakelen mocht dat nodig blijken. Bovendien wordt onze samenwerking met het Oekraïense militair-industriële complex steeds inniger, onder meer door de stapsgewijze toenadering van Oekraïne tot de Europese markt. Droneproducenten uit meerdere Europese lidstaten besloten zopas om hun droneproductie in Oekraïne gevoelig uit te breiden. Een goede zaak, al zal het veel sneller moeten dan de voorbije jaren het geval was.’
