Russische dissident Aleksander Dolmatov stapt uit leven

De Russische dissident Aleksander Dolmatov maakte een einde aan zijn leven. Lees het laatste interview dat Knack had met Dolmatov.

De jonge Russische dissident en ingenieur Aleksander Dolmatov pleegde in een detentiecentrum in Rotterdam zelfmoord. Dolmatov wachtte er sinds woensdag 16 januari op zijn uitwijzing nadat zijn asielverzoek werd afgewezen. Knack sprak in juli 2012 met de activist: ‘Misschien is Poetin de slechtste nog niet’

Dolmatov vroeg afgelopen zomer asiel aan in Nederland, zo schrijft NRC Handelsblad, omdat hij als activist voor oppositiegroep Een Ander Rusland gevaar meende te lopen. Nadat hij tijdens een demonstratie naar aanleiding van de inauguratie van net herkozen Russich president Vladimir Poetin werd gearresteerd, dacht hij door de FSB (de Russische geheime dienst) gevolgd te worden.

Volgens NRC Handelsblad vreesde Domatov dat het repressieve Russische staatsapparaat achter hem aan zat wegens zijn werk in de Russische wapenindustrie.

Dolmatov zou in een afscheidsbrief aan zijn moeder zijn “tragische maar persoonlijke levensvragen” hebben beschreven, maar niet de reden voor zijn verblijf in Nederland hebben verklaard. Hoewel Dolmatov op de afdeling voor asielzoekers met psychische problemen zat, waren er geen redenen om aan te nemen dat hij uit het leven wilde stappen, aldus de woordvoerder van het bevoegde Nederlandse ministerie.

In juli 2012 sprak Knack-redacteur Jeroen Zuallaert in het Nederlandse dorpje Bennekom met Aleksander Dolmatov. Herlees het interview met de pas overleden Russische dissident.

‘MISSCHIEN IS POETIN DE SLECHTSTE NOG NIET’

Met de terugkeer van Vladimir Poetin naar het presidentschap is ook de repressie in Rusland terug van weggeweest. Waar de oppositiebetogingen eerder dit jaar nog oogluikend werden toegelaten, worden betogers tegenwoordig weer opgepakt en vervolgd. Oppositieleider Aleksander Dolmatov vreesde voor zijn leven, en vroeg politiek asiel aan in Nederland. ‘Poetin haalt het einde van zijn ambtstermijn niet.’

Met zijn stijf gestreken hemd en eenvoudig brilmontuur heeft Aleksander Dolmatov op het eerste gezicht iets van een ingedommelde ambtenaar. Nochtans leest de voorbije maand (juni-juli 2012, red) van zijn leven als het betere werk van John Le Carré. Een maand geleden kwam Dolmatov in Nederland aan. Zijn goedbetaalde managerspositie in een Moskouse rakettenfabriek heeft hij halsoverkop achtergelaten, omdat hij zich als vooraanstaand oppositielid niet meer veilig voelde in eigen land. Hij staat ons te woord op een terras in het Nederlandse Bennekom, een onooglijk rustig, groen en gelovig dorpje op een vijftiental kilometer van Arnhem. Hij zit er in een opvangcentrum, sinds hij op 13 juni 2012 politiek asiel aanvroeg.

Hij vertelt dat hij de afgelopen jaren talloze keren is gaan betogen: tegen de verkiezingsfraude van de parlementsverkiezingen in december, tegen de verstikkende macht van Verenigd Rusland, de partij van president Poetin die elke vorm van politieke tegenstand in de kiem smoort. Minstens twintig keer is hij gearresteerd. Ondanks de in omvang toenemende betogingen werd Poetin in maart tot president verkozen, al deed dat de protesten niet verstommen. Maar op 6 mei sloegen de autoriteiten keihard terug. Tijdens de zogenaamde ‘Mars der miljoenen’ op het Moskouse Moerasplein kwam het tot hevige schermutselingen tussen ordediensten en betogers. Meer dan honderd opposanten werden gearresteerd, onder wie Dolmatov.

‘Kort daarna begonnen me vreemde dingen op te vallen’, vertelt Dolmatov. ‘Ik merkte dat mijn appartement sinds mijn arrestatie in de gaten werd gehouden door agenten, die waarschijnlijk voor de geheime dienst werkten. Toen ik de batterij van mijn gsm verving, gebeurde er iets vreemds: mijn telefoon sprong onmiddellijk aan, zelfs voor ik op een knop kon duwen. Ik besefte dat de politie het zendsignaal gebruikte om mijn gesprekken af te luisteren, zelfs als ik mijn gsm uitschakelde. Om me aan hun controle te onttrekken, besloot ik met een vriend van gsm te wisselen, en de stad te verlaten. Ik heb ziekteverlof genomen, omdat ik door de stress maagklachten had gekregen, en ben ondergedoken bij een vriend in Zjoekovski, net buiten Moskou.’

Drie weken na de betoging worden de eerste oppositieleiders gearresteerd. Op 31 mei krijgt Dolmatov onheilspellend nieuws. ‘Mijn moeder vertelde mij dat onbekenden bij de buren waren geweest. Ze deden zich voor als collega’s, die ongerust waren door mijn afwezigheid, maar ik snapte al gauw dat dit niet het geval was. Volgens de beschrijving van de buren droeg een van hen zelfs een pistoolholster onder zijn jasje. Op dat moment begreep ik dat ik maar beter het land kon verlaten.’ Dolmatov besloot via Kiev naar Nederland te reizen. Als Russisch staatsburger had hij voor een reis naar Oekraïne geen internationaal paspoort nodig, zodat de Russische autoriteiten zijn Nederlandse visum niet te zien konden krijgen en hem zijn paspoort niet konden afnemen.

Toen hij op 10 juli op Schiphol landde, vernam hij via zijn moeder dat de Russische geheime dienst FSB zijn appartement had doorzocht. Zowel zijn persoonlijke als zijn werkcomputer werden geconfisqueerd. Ook andere oppositieleiders kregen die dag bezoek van de veiligheidsdiensten. Twaalf van zijn medestanders zitten nog altijd in de gevangenis.

Hoe bent u eigenlijk in de oppositie terechtgekomen?

Aleksander Dolmatov: Ik ben politiek actief geworden door Strategie-31, een initiatief van Edoeard Limonov, de oprichter van de Nationale Bolsjewistische Partij. Dat was een serie van betogingen ter verdediging van het 31e artikel van de grondwet, dat de vrijheid van vereniging vrijwaart. Russen hebben het grondwettelijk recht om te betogen, alleen passen de autoriteiten het niet toe. Wij hebben geen politieke eisen, we eisen alleen democratische rechten voor alle partijen en burgergroeperingen.

In de aanloop naar de presidentsverkiezingen kon de oppositie relatief vrij betogen. Is er iets wezenlijks veranderd?

Dolmatov: Na de parlementsverkiezingen waren de autoriteiten niet voorbereid op dergelijke massale protesten. Ze hadden nooit verwacht dat er zo veel volk zou opdagen. Daarom besloten ze tussen de verkiezingen geen repressie toe te passen. Zo kon het regime in het Westen de illusie wekken dat Rusland een vrij land is. Nochtans is er eigenlijk niets veranderd: echte oppositiekandidaten worden nog steeds geweerd door de verkiezingscommissie. Betogers worden nog altijd gearresteerd, zelfs als ze toelating hebben om te betogen.

Verkiezingen in Rusland hebben een lange traditie van fraude. Waarom trokken mensen deze keer wel de straat op?

Dolmatov: Omdat de vervalsing zo duidelijk was: de autoriteiten probéérden hun bedrog zelfs niet te verbergen. Mensen zijn het beu dat het in de praktijk onmogelijk is om je te verdedigen voor een Russische rechtbank. Wie de beste contacten met de macht heeft, krijgt gelijk, zelfs al heb je duizend bewijzen. De leugen regeert in Rusland.

U wordt gezocht voor uw deelname aan de Mars der miljoenen van 6 mei (2012, red). Waarom was die betoging zo bijzonder?

Dolmatov: 6 mei was een historische dag voor Rusland. Anarchisten, socialisten, nationalisten, holebi-activisten: die dag betoogden ze allemaal samen tegen de machthebbers. Hoewel we toelating hadden voor de betoging, besloten de ordediensten het plein toch af te sluiten. Na enkele provocaties is het toen tot een handgemeen gekomen, en begonnen de ordediensten in het rond te slaan, omdat ze niet op zo veel volk voorzien waren. Het was sowieso een licht ontvlambare situatie, er was maar weinig nodig om de vlam erin te zetten.

Waarom werd u geviseerd?

Dolmatov: Ik werkte voor Tactical Missile Corporation, een bedrijf dat tactische raketten ontwerpt, en gecontroleerd wordt door de FSB. Ik had er een soort managementfunctie, als projectcoördinator. In dergelijke ondernemingen zijn oppositieleden schaars. Ik vermoed dat ik al enkele jaren in het oog werd gehouden: welke oppositiesites ik bezocht, met wie ik via het internet communiceerde… Ik denk dat ze me vooral aan boord hebben gehouden omdat ze via mij informatie hoopten te vergaren.

Waarom koos u voor Nederland?

Dolmatov: Dat gebeurde veeleer toevallig: ik was hier al eens geweest en spreek een beetje Nederlands. Ik ben trouwens nooit naar hier gekomen met het plan asiel aan te vragen.

U zei dat u zich niet langer veilig voelde. Vreesde u voor uw leven?

Dolmatov: Ik was bang dat ik gearresteerd zou worden. Als je ziet wat er na mijn vertrek is gebeurd, denk ik dat die vrees terecht was. Twaalf van de oppositieleiders die op het Moerasplein meebetoogden zitten momenteel in de cel. Russische gevangenissen zijn een echte verschrikking, daar kan alles gebeuren.

Voorlopig halen de protesten maar weinig uit. De gematigde Dmitri Medvedev ruimde baan voor de hardliner Vladimir Poetin: alles blijft bij het oude.

Dolmatov: Dat hangt er maar van af. Medvedev heeft vaak gesproken over modernisering: dat Rusland een open samenleving zou worden, dat er hervormingen zouden komen. Maar eigenlijk is de repressie onder Medvedev alleen maar toegenomen. Hoe meer er over vrijheid wordt gesproken, hoe minder vrijheid wordt gegund. Ondanks alle mooie woorden heeft (de gewezen oliemagnaat) Mikhail Chodorkovski gewoon een tweede proces gekregen, en zijn de corruptie en het sadisme bij de politie alleen maar toegenomen. Mensen die deelnemen aan betogingen krijgen nog altijd geen echt proces: ze worden voor de politierechtbank gedaagd, zoals dat onder Adolf Hitler ook gebeurde. Bovendien is de Poetin van de derde ambtstermijn nog erger dan de vorige. Waar hij vroeger de burgerrechten negeerde , heeft hij ze nu effenaf veranderd . Betogers die aan een verboden betoging deelnemen, riskeren astronomische boetes, tot 300.000 roebel (ongeveer 7400 euro, nvdr.). Met zulke boetes heeft Poetin de vrijheid van meningsuiting eigenlijk uit de grondwet geschrapt.

Is de protestbeweging nu gebroken?

Dolmatov: U merkt het misschien niet, maar Rusland ondergaat momenteel een zware politieke crisis. De autoriteiten voelen het economische fundament van hun macht verbrokkelen. Door de economische crisis zijn de olie- en gasprijzen aan het dalen. Als olie nog veel goedkoper wordt, krijgt Rusland zware budgettaire problemen. Dan zal er geen geld meer zijn voor staatslonen of pensioenen. Bovendien weet de macht maar al te goed dat de meerderheid van Poetin alleen op papier bestaat. De autoriteiten bereiden zich voor op een burgeroorlog. Het aantal mensen dat op straat komt, zal alleen maar toenemen. Daarom worden we nu zo hard aangepakt: om een voorbeeld te stellen.

U spreekt over de nood om te moderniseren. Hoe ziet u dat concreet?

Dolmatov: De macht moet aan de eisen van haar burgers tegemoetkomen, en ambitie tonen. Alleen door dialoog zullen mensen bereid zijn iets te doen voor hun land. Het is de enige manier om de braindrain tegen te gaan die het land nu al jaren economisch leegzuigt. Daardoor hebben we momenteel ook geen managers die een dergelijke modernisering kunnen uitvoeren. Zonder inspraak zal het conflict enkel groeien, en zullen de rellen op het Moerasplein klein bier zijn in vergelijking met wat er nog komt.

Kan Rusland moderniseren onder Poetin?

Dolmatov: Poetin moet weg, dat is een van onze hoofdeisen. Poetin sluit geen compromissen, hij is onverzoenlijk.

Hoe ziet Rusland zonder Poetin eruit?

Dolmatov: (lange stilte) Als een normaal, eigentijds land met een normaal functionerend sociaal en politiek systeem, met leiders die aandacht hebben voor de verzuchtingen van hun bevolking. Een land dat zijn verantwoordelijkheid neemt, en met Europa samenwerkt.

De volgende presidentsverkiezingen komen pas over zes jaar. Dreigt de oppositie het momentum niet te verliezen?

Dolmatov: Integendeel, ik ben ervan overtuigd dat het momentum vroeger zal komen. Poetin haalt het einde van zijn ambtstermijn niet. Dat zal vooral met economische factoren te maken hebben. Sinds zijn aantreden in 1999 is Poetin erin geslaagd de lonen op tijd uit te betalen, en dat is nog steeds de voornaamste basis van zijn macht. Zolang de mensen rondkwamen en hun loon elk jaar een beetje zagen stijgen, namen ze de nadelen van Poetin er gewoon bij. Eens Poetin daar niet meer in slaagt, is zijn rol uitgespeeld.

Wat gebeurt er wanneer Poetin weggaat?

Dolmatov: Na Poetin moeten er zo snel mogelijk normale en eerlijke verkiezingen komen. Met debatten, waarbij de kandidaten zichzelf kunnen voorstellen en profileren…

… maar denkt u echt dat het zo zal verlopen?

Dolmatov: Waarom niet? Waarom zouden wij niet volgens democratische regels kunnen leven? Als Poetin weggaat, brengt dat het hele machtssysteem aan het wankelen. Ik kan me voorstellen dat er dan een zekere instabiliteit kan ontstaan, maar ik kan me niet voorstellen dat er een burgeroorlog uitbreekt, eens hij weggaat.

U bent een optimist.

Dolmatov: (pauzeert) Moeilijke vraag. (lacht) Na de perestrojka van Mikhail Gorbatsjov werd alles ook slechter dan voordien. Ik durf echt niet beweren dat het ergste al achter de rug is. De geschiedenis leert ons dat Rusland wel wat gewoon is. Zowel Gorbatsjov als Boris Jeltsin leek beterschap te brengen, maar de politieke situatie werd telkens slechter. Misschien is Poetin de slechtste nog niet, en wordt het na hem nóg erger.

Voelt u zich hier veilig?

Dolmatov: (lange stilte) Weet u… Ik voel me min of meer veilig, maar ik besef dat ik een doelwit kan zijn. Ik heb gehoord dat mijn chef verklaard zou hebben dat ze me zouden vermoorden, maar ik vermoed dat dat emotie was. Ik denk niet dat ik vergiftigd zal worden, zoals Aleksander Litvinenko (Russisch-Britse spion, nvdr.) indertijd. Maar als ze zouden beslissen mij uit de weg te ruimen, zullen ze me vinden.

Bent u van plan om terug te keren?

Dolmatov: Uiteraard, maar daar wil ik nu niet aan denken. Ik kan me niet voorstellen dat het er binnenkort van komt. Eerlijk gezegd voel ik me klaar om in Nederland te leven. Ik wil de taal leren, integreren, werk vinden… Ik had in Moskou een goedbetaalde job, maar ik voel me zeker niet te goed om ergens in een winkel te werken of vloeren te vegen. Ik kom niet naar Nederland uit economische overwegingen, het zal hier voor mij een stuk moeilijker zijn om rond te komen. Maar ik ben ertoe bereid. Ik wil volwaardig lid worden van deze samenleving.

Blijft u politiek actief?

Dolmatov: Als ik eerlijk ben: liever niet. Ik denk dat het nu belangrijker is dat ik Nederlands leer. Ik moet aan mijn leven hier denken. Als ik de hele tijd achteromkijk, kom ik ook niet vooruit.