Rechtsstaat in crisis? Hoe het Amerikaanse Justitieministerie een marionet van het Witte Huis dreigt te worden

Opnieuw ligt de onafhankelijkheid van het Amerikaanse justitiële apparaat onder de loep. Een opvallende wending in de zaak rond voormalig Trump-adviseur Roger Stone geeft op zijn minst de schijn van presidentiële beïnvloeding.

Afgelopen dinsdag gaven aanklagers in de zaak rond Stone hun strafeis door aan de rechtbank: zeven tot negen jaar celstraf. Een dag later noemde president Donald Trump die eis op Twitter ‘vreselijk en heel oneerlijk’. Enkele uren daarna volgde bericht van het Ministerie van Justitie: de strafeis is inderdaad onredelijk hoog en zal worden bijgesteld. De kritiek van bovenaf overrompelde kennelijk de aanklagers, die zich direct terugtrokken uit de zaak.

Dat is in het kort de meest recente crisis die Trump via zijn Twitter-account heeft doen losbarsten. De top van het ministerie van Justitie, traditioneel een instelling die de nodige afstand houdt van het Witte Huis, bemoeit zich met het werk van zijn eigen openbaar aanklagers, ogenschijnlijk om een vertrouweling van Trump te beschermen. Dit moet u weten over de geruchtmakende zaak.

Aanklacht tegen Stone komt voort uit Mueller-onderzoek

De strafzaak tegen Roger Stone kwam tot stand tijdens het onderzoek naar Russische inmenging in de verkiezingen van 2016. Speciaal aanklager Robert Mueller vond bewijs dat Stone, die werkte als informeel adviseur van de Trump-campagne, contact had met verschillende partijen die in bezit waren van gehackte e-mails van de Clinton-campagne. Via Twitter wisselde hij berichten uit met Wikileaks en de hacker die bekendstaat als ‘Guccifer 2.0’, en die volgens het Mueller-onderzoek banden had met de Russische overheid.

Bovendien lijkt Stone al voor publicatie van de gehackte e-mails kennis te hebben gehad over de aanstaande verschijning van het gestolen materiaal. Hij schreef onder meer op Twitter dat Wikileaks-oprichter Julian Assange ‘het Amerikaanse volk binnenkort zal onderwijzen’ over de verkiezingscampagne van Hillary Clinton. Vier dagen later verscheen op Wikileaks de eerste collectie gestolen e-mails van John Podesta, manager van de Clinton-campagne.

Uiteindelijk werd Stone beschuldigd van liegen tegen de FBI over zijn contacten met Wikileaks, en van belemmering van de rechtsgang, omdat hij zou hebben geprobeerd te voorkomen dat een compagnon zou getuigen. In november werd Stone schuldig bevonden van alle aanklachten tegen hem. Enkele minuten nadat dat naar buiten kwam, opende Trump via Twitter de aanval. Hij schreef dat niet Stone, maar juist een groep prominente Democraten en medewerkers van het ministerie van Justitie vervolgd zou moeten worden. ‘Een dubbele standaard zoals we in de geschiedenis van het land nog nooit hebben gezien?’

https://twitter.com/realDonaldTrump/status/1195389486659776512Donald J. Trumphttps://twitter.com/realDonaldTrump

….A double standard like never seen before in the history of our Country?

— Donald J. Trump (@realDonaldTrump) November 15, 2019

Aanklagers stelden strafeis van zeven tot negen jaar cel voor

Afgelopen maandag presenteerden de openbaar aanklagers in het proces-Stone hun strafeis: zeven tot negen jaar celstraf. Een dag later noemde Trump dat op Twitter ‘vreselijk en zeer oneerlijk’. ‘Kan deze gerechtelijke dwaling niet toestaan!’ Enkele uren nadat de president zijn tweet verstuurde, zei het ministerie van Justitie in een verklaring dat de president gelijk had: de eis was ‘extreem en excessief’ en moet naar beneden worden bijgesteld. Wat de eis nu zal worden is nog altijd niet bekend.

De vier aanklagers die zich terugtrokken van de zaak hebben nog geen uitspraken gedaan over de ongebruikelijke gang van zaken. William Barr, de minister van Justitie, deed dat donderdag wel, in een programma van ABC News. Het interview was vooral nieuwswaardig omdat Barr de tweets van Trump over zijn ministerie bekritiseerde. Die ‘maken het voor mij onmogelijk om mijn werk te doen’, zei Barr. Maar de minister erkende ook dat hij persoonlijk instructies had gegeven om de strafeis tegen Stone aan te passen.

Volgens Barr deed hij dat niet onder druk van Trump, maar op eigen initiatief. De openbaar aanklagers dienden volgens hem een strafeis in die strenger was dan eerder was overlegd met het ministerie. Het besluit om de eis alsnog aan te passen zou al zijn gemaakt voordat Trump via Twitter kritiek uitte op de lengte van de geëiste celstraf.

Het is zeer ongebruikelijk dat de top van het ministerie op deze manier ingrijpt in de dagelijkse praktijk van zijn openbaar aanklagers. Dat dit nu juist gebeurt in een zaak rond een vriend en ex-adviseur van Trump, wekt de indruk van politieke motieven. Democratisch senaatsleider Chuck Schumer spreekt van een ‘rechtsstaat in crisis’, en in een hoofdredactioneel commentaar beschuldigt The New York Times zowel Trump als Barr van machtsmisbruik. ‘Een aspirant-autocraat is slechts zo machtig als degenen die hem zijn gang laten gaan, en met Barr heeft Trump de jackpot gewonnen.’

Van Barr is al decennialang bekend dat hij voorstander is van een sterke uitvoerende macht. Tijdens zijn eerste termijn bij het Ministerie van Justitie, onder president George H.W. Bush, schreef hij direct een document waarin hij pleitte voor nagenoeg ongebreidelde presidentiële macht. ‘Niemand is rechtser dan hij als het gaat om deze kwestie’, zei Barrs Democratische opvolger Walter Dellinger vorig jaar tegen The Washington Post. Dellinger maakte er tijdens de Clinton-jaren snel werk van om het beleid van Barr terug te draaien, en het Congres weer een grotere rol te geven.

Trump is zijn minister in ieder geval dankbaar: ‘Felicitaties aan minister van Justitie Bill Barr voor zijn leiding in een zaak die totaal uit de hand was gelopen’, tweette de president. Vrijdag deed Trump er nog een schepje bovenop, door te benadrukken dat hij Barr weliswaar niet had gevraagd om in te grijpen in de strafzaak, maar dat hij wel ‘het wettelijke recht heeft om dat te doen’. ‘Tot nu toe heb ik ervoor gekozen om het niet te doen!’, aldus Trump. Ondanks de oproep van Barr lijkt er dus geen einde te komen aan de Twitter-gewoontes van de president.

https://twitter.com/realDonaldTrump/status/1227561237782855680Donald J. Trumphttps://twitter.com/realDonaldTrump

Congratulations to Attorney General Bill Barr for taking charge of a case that was totally out of control and perhaps should not have even been brought. Evidence now clearly shows that the Mueller Scam was improperly brought & tainted. Even Bob Mueller lied to Congress!

— Donald J. Trump (@realDonaldTrump) February 12, 2020

Sinds Watergate is ministerie van Justitie onafhankelijker

Wat Trump in die laatste tweet schrijft, is feitelijk juist. Er zijn inderdaad bijzonder weinig wettelijke grenzen aan de macht van het Witte Huis over het ministerie van Justitie en andere onderdelen van de uitvoerende macht.

‘Veel van onze instellingen werken op basis van veronderstellingen over de manier waarop macht zal worden uitgeoefend’, zegt voormalig openbaar aanklager Ken White in de podcast All The President’s Lawyers. ‘Als iemand bereid blijkt om simpelweg de touwtjes in handen te nemen en zich helemaal uit te leven, dan zijn er niet veel institutionele barrières om hem tegen te houden.’

Sinds het Watergate-schandaal van de jaren ’70 is het gebruikelijk om – althans in de publieke perceptie – een ruime afstand te bewaren tussen het ministerie van Justitie en het Witte Huis. Geen president wil het voorbeeld volgen van Richard Nixon, die zijn minister en onderminister van Justitie ontsloeg, nadat zij beiden weigerden om de speciaal aanklager in de Watergate-zaak te ontslaan. Dit ‘zaterdagnachtsbloedbad’ luidde het einde van Nixons presidentschap in.

In het impeachment-proces is Trump onlangs nog vrijgesproken van machtsmisbruik in de Oekraïne-affaire. Dat lijkt hem hernieuwd vertrouwen in zijn eigen gelijk te hebben gegeven, zegt White. ‘Dit lijkt een indicatie te zijn dat de president zich gesterkt voelt door zijn vrijspraak in de Amerikaanse Senaat, en dat hij bereid is om zijn macht tot in het uiterste uit te oefenen.’

Trump probeerde al vaker druk te zetten op ministerie

Het is niet voor het eerst dat de onafhankelijkheid van het ministerie van Justitie onder druk staat in het tijdperk-Trump. Al gedurende zijn hele presidentschap vormt het Twitter-account van Trump een soort lopend commentaar op het doen en laten van het ministerie.

Jeff Sessions, de voorganger van Barr als minister van Justitie, kwam onder vuur te liggen omdat hij het Rusland-onderzoek van Mueller in gang liet komen. Na maanden van kritiek diende Sessions op verzoek van Trump zijn ontslag in.

Via Twitter roept Trump ook regelmatig op tot het openen van onderzoeken door het ministerie. Een greep uit de mensen die Trump wil laten onderzoeken: Hillary Clinton, Debbie Wasserman Schultz (gewezen voorzitter van het Democratisch Nationaal Comité), Glenn Simpson (auteur van het beruchte ‘Rusland-dossier’ over Trump) en Joe Biden (gewezen vicepresident en huidig presidentskandidaat).

De bemoeienis van Trump met het proces van Roger Stone kan dus worden gezien als onderdeel van een patroon. Doorgaans worden de tweets van Trump genegeerd, maar de top van het ministerie loopt daarmee wel een risico. De president heeft immers al laten zien dat hij bereid is om ministers de deur uit te zetten als ze zijn lijn niet volgen.

Dat overkwam ook Jessie Liu, de ambtenaar die hoofdverantwoordelijk was voor het onderzoek naar Stone. Zij werd in december al weggepromoveerd naar het Ministerie van Financiën, maar haar nominatie voor de nieuwe baan bij Financiën werd deze week plotseling geannuleerd. Dat lijkt te zijn gebeurd omdat de Senaat deze week de kans zou hebben gekregen om Liu te ondervragen, onder meer over de ontwikkelingen in het proces rond Stone.

Definitieve straf voor Stone volgende week bekend

Ondanks alle ophef over de strafeis tegen Roger Stone, is één ding nog altijd onduidelijk: wat voor straf hem staat te wachten. Dat wordt donderdag besloten door de rechter in de zaak, Amy Berman Jackson. Mogelijk zal zij dan ook nog iets te zeggen hebben over de werkwijze van het ministerie.

Als Trump ontevreden is met de uiteindelijke straf van Stone, kan hij hoe dan ook een presidentieel pardon uitspreken. Tot nu toe deed hij dat zeventien keer, maar nog nooit in zaken die betrekking hadden op eigen adviseurs.

Ondertussen melden Amerikaanse media dat Barr ook de zaak tegen gewezen Trump-adviseur Michael Flynn opnieuw laat bekijken. Flynn had al schuld bekend, maar vroeg de rechter onlangs om die bekentenis weer in te trekken. Een herevaluatie van de zaak tegen Flynn zal de beschuldigingen van politieke motieven bij het ministerie van Justitie op zijn zachtst gezegd niet doen verdwijnen.

De Democraten lijken de onderste steen boven te willen halen, en hebben Barr al opgeroepen om te komen getuigen in het Huis van Afgevaardigden. De minister zal daar op 31 maart verschijnen. Als in de komende weken en maanden meer bekend wordt over de verhoudingen tussen het Witte Huis en het ministerie van Justitie, lijkt dat alvast een pittig verkiezingsthema te worden in aanloop naar november.