“Polen is in staat om het Europese project te ondermijnen”

Terwijl de Poolse Donald Tusk als Voorzitter van de Europese Raad de lidstaten van de Europese Unie moet samenhouden, ligt zijn thuisland op ramkoers met diezelfde EU. “Dat een land na toetreding op vlak van democratie achteruit zou gaan, is gewoon niet voorzien.”

“De toekomst van de Europese Unie (EU) hangt net zozeer af van de Poolse regering als van Angela Merkel,” zei Donald Tusk, Voorzitter van de Europese Raad, onlangs tijdens een tv-interview. Met gebalde vuisten zat de Poolse president van Europa in zijn stoel. Maar makkelijk heeft Tusk het niet: terwijl hij de lidstaten moet samenhouden, ligt zijn thuisland op ramkoers met de EU.

Het hete hangijzer van dienst is de samenstelling van het Poolse grondwettelijk hof. Dat bestaat uit vijftien rechters, die benoemd worden door de Sejm, het Poolse parlement.

Net voor de laatste verkiezingen in oktober 2015 benoemde het vorige parlement vijf nieuwe rechters. Maar eigenlijk mocht de Sejm dat maar doen voor drie van de open plekken, de andere twee mocht het nieuwe parlement invullen.

Dat nieuwe parlement, gedomineerd door de rechts-populistische partij Prawo i Sprawiedliwosc (PiS, ‘Recht en Rechtvaardigheid’), weigerde samen met president Duda (ook PiS) de benoeming van de vijf rechters en koos er zelf vijf anderen. Waarop de voorzitter van het grondwettelijk hof op zijn beurt drie van hen niet aanvaardde. Kan u nog volgen?

We zijn nu een jaar – en luidkeels protest van de Europese Commissie – verder, en president Duda wil nog steeds niet plooien voor de wet.

Het probleem? “De – laten we zeggen ‘aparte’ – visie op burgerrechten van de PiS en zijn voorzitter Jaroslaw Kaczynski“, zegt Jacek Kucharczyk, hoofd van het Instituut voor Staatszaken. “In Polen is het grondwettelijk hof het slotstuk van het wetgevende proces: het kan nieuwe wetten van het parlement tegenhouden als het oordeelt dat die niet stroken met de grondwet. De PiS heeft heel wat controversiële wetsvoorstellen in haar mouw zitten – over persvrijheid, over ngo’s, enzovoort. Om die waar te maken, moet ze eerst de controle van het grondwettelijk hof elimineren.”

Brussel kijkt toe

Kortom, dit is hoe het eruitziet wanneer een partij met autoritaire neigingen de democratische rechtsstaat wil uitschakelen. In juli gaf de Europese Commissie Polen een deadline van drie maanden om zich naar de wet te voegen. Een deadline die de regering rustig naast zich neerlegde. Vicevoorzitter van de Commissie Frans Timmermans trok persoonlijk van leer tegen de gang van zaken. Maar echte sancties blijven uit. Donald Tusk, ex-premier van Polen en president van de Europese Raad, kijkt vanuit Brussel met klamme handjes toe. Waarom?

“De Europese Commissie is niet blind, die ziet ook dat de populariteit van de EU in verschillende lidstaten momenteel geen hoge toppen scheert”, zegt Alexander Mattelaer, professor aan de VUB en het Instituut voor Europese Studies. “De Commissie moet een moeilijk evenwicht vinden: haar rol als bewaker van de Europese verdragen vervullen en tegelijk de kritiek vermijden dat ze zich – in haar ivoren toren – bemoeit met de interne zaken van de lidstaten.”

Bovendien bevindt de EU zich hier op onbekend terrein. “Als een land wil toetreden tot de EU, moet het voldoen aan de Kopenhagen-criteria. Stabiele politieke instellingen, mensenrechten, persvrijheid en zo meer: dat valt daar allemaal onder. Maar eens een land volwaardig lid is en meespeelt in het EU-systeem, valt die stok achter de deur weg. Dat een lidstaat daarna weer achteruit zou gaan, is gewoon niet voorzien.”

Van model naar rebel

Je zou haast vergeten dat Polen bijna twintig jaar lang net een modelleerling van de EU was. In 1998 begonnen de onderhandelingen over toetreding: geen land dat de gevraagde politieke en economische aanpassingen zo gretig doorvoerde als Polen, geen volk ook dat zo pro-Europees was. Sinds het land in 2004 echt lid werd, boekte het een economische groei van meer dan 25 procent. Als enige in de EU slaagde Polen erin ook te blijven groeien tijdens de crisisjaren vanaf 2008.

Als beloning voor dat succesverhaal mocht Tusk, voorzitter van de pro-EU-partij Burgerplatform en Pools premier van 2007 tot 2014, Herman Van Rompuy opvolgen als president van Europa. Maar in het jaar dat volgde op zijn verhuis naar Brussel, nam de PiS het over in Polen. En plots gaat het over anti-abortuswetten, ‘vluchtelingen met vreemde ziektes’ van wie er ‘geen één bij ons zal binnenkomen’, moet de pers aan de leiband en is de EU ‘een rijke stal waar we paarden gaan stelen’.

Kucharczyk: “Zo plots is de omslag niet, die conservatief-autoritaire lijn is er altijd wel ergens geweest. Kaczynski is al sinds 1989 aanwezig op de politieke scène, hij was gewoon nooit eerder zo effectief. En het spel dat PiS nu speelt, is erg gevaarlijk is voor Polen. Ik geloof dat Tusk vergelijken met Merkel op die manier steekhoudt: Polen komt niet in de buurt van Duitsland als het om economie of status gaat, maar je moet geen supermacht zijn om dingen kapot te maken. Polen is bijzonder goed in staat om het Europese project te ondermijnen. Bovendien kunnen de ‘oude’ lidstaten zo hun vooroordelen bevestigd zien: dat post-communistische landen onstabiel en niet echt Europees zijn, dat Polen nooit tot de EU toegelaten had mogen worden.”

Kucharczyks mening is tekenend voor de intellectuele elite van Polen: buiten Europa verdwijnen we naar de periferie en lopen we het risico weer opgepeuzeld te worden door Rusland, is de algemene teneur. En peilingen tonen dan wel dat de PiS zo’n 36 procent haalt, maar ook dat bijna 80 procent van de Polen nog steeds vóór Europa is.

Vraag van een miljoen

De situatie is gevaarlijk voor Polen, maar ook voor de EU, vindt Mattelaer. “Dit is intussen een bijzonder ernstige discussie over de stabiliteit van de politieke instellingen geworden. We hebben al minder sterke precedenten gezien, zoals Orbán in Hongarije of, langer geleden, Haider in Oostenrijk. Maar nu moet de EU veel meer op haar tellen passen: met de brexit heeft voor het eerst ooit een lidstaat besloten te vertrekken.”

“De vraag van een miljoen: is dit een geïsoleerd geval of niet? Groot-Brittannië is altijd een buitenbeentje geweest, maar frustraties over het Europese project en de hang naar het versterken van nationale identiteit zijn niet beperkt tot dat eiland. In het voorjaar van 2017 staat de EU niet alleen het onderhandelingsproces over de brexit te wachten, maar moet ze ook zichzelf als project herdefiniëren.”

Kortom, in Warschau lijken behalve de PiS weinigen zin te hebben om de EU de rug toe te keren en in Brussel willen ze Polen niet zien vertrekken. Afwachten wat Kaczynski en de zijnen doen. Het lijkt er wel op dat Europees president Tusk nog niet zijn laatste interview met gebalde vuisten gegeven heeft.