Na Griekenland: waar mogen we nog ‘politieke aardverschuivingen’ verwachten?

De voorspelde ‘politieke aardverschuiving’ die zich in Griekenland heeft voltrokken, is de eerste maar wellicht niet de enige van 2015 in Europa. Ook in enkele andere EU-lidstaten waar het komende jaar verkiezingen plaatsvinden, hopen zogenaamde anti-establishmentpartijen definitief door te breken en de hegemonie van de traditionele (centrum)partijen aan te vallen. Een overzicht.

In een rapport in opdracht van de BBC waarschuwde de Economist Intelligence Unit eerder deze maand dat 2015 voor Europa wel eens een jaar van grote politieke chaos kan worden. De denktank doelt daarmee op onuitgegeven nationale coalities, als gevolg van de snelle groei van zogenaamde anti-establishmentpartijen – zowel linkse als rechtse – en de tanende populariteit van de traditionele (centrum)partijen. Een tendens die zich al manifesteerde bij de Europese verkiezingen van 25 mei vorig jaar en zich onverkort lijkt door te zetten. Een van de voornaamste oorzaken is volgens de EIU ‘een gapend gat in het hart van de Europese politiek, waar de grote ideeën zouden moeten zitten.’

De eerste ‘aardverschuiving’ vond plaats in Griekenland, waar het radicaallinkse Syriza van Alexis Tsipras zoals voorspeld de vervroegde verkiezingen won en binnen de 24 uur een coalitie vormde met de radicaalrechtse Onafhankelijke Grieken. Een op het eerste zicht vreemde alliantie, maar toch ook niet. Hun belangrijkste progammapunten zijn immers dezelfde: kwijtschelding van de Griekse schulden en versoepeling van de drastische besparingsmaatregelen, opgelegd door Europa. Minister van Financiën in de nieuwe regering in Athene is de eurokritische Yanis Varoufakis. Voor Brussel was dit het horrorscenario.

Hoewel de Grieken hiermee frontaal ingaan tegen Europa, waarschuwt The Economist dat het succes van Syriza kan leiden tot een spillovereffect naar andere Europese landen waar in 2015 verkiezingen op het programma staan.

In onder andere Frankrijk, het Verenigd Koninkrijk en Spanje, waar centrumlinkse en centrumrechtse partijen elkaar al decennialang afwisselen aan de macht, krijgen radicale partijen steeds meer de wind in de zeilen. In navolging van Syriza hopen zij ook dat 2015 ook voor hen het jaar van de doorbraak wordt.Een overzicht.

In Duitsland staan dit jaar deelstaatverkiezingen op het programma in Hamburg (op 21 februari) en in Bremen (op 10 mei). Het is daarbij uitkijken naar de prestaties van de Alternative für Deutschland (AfD), die vooral tegen de euro en voor een strenger immigratiebeleid is. De partij van Bernd Lucke werd in 2013 opgericht maar slaagde er toen niet in om een zetel te winnen tijdens de federale verkiezingen. Bij de Europese verkiezingen van vorig jaar haalde de partij echter 7,1 procent en bij drie deelstaatverkiezingen in Brandenburg, Thüringen en Saksen later werd de kaap van de 10 procent al gerond. De AfD snoept vooral kiezers van Angela Merkels CDU af. In Hamburg regeert op dit moment de SPD alleen, in Bremen vormen SPD en de Grünen nog een coalitie.

Het extreemrechtse Front National werd bij de Europese verkiezingen van vorig jaar de grootste partij in Frankrijk met 25 procent. Bij onze zuiderburen staan er in 2015 geen parlements- en presidentsverkiezingen gepland – die zijn voor 2017 – maar wel regionale op 22 en 29 maart. Die worden een nieuwe indicator voor de verhoudingen tussen de partij van voorzitster Marine Le Pen, de Socialistische Partij van president François Hollande en de centrumrechtse UMP van ex-president Nicolas Sarkozy. Door de slabakkende economie en de hoge werkloosheid zakte de populariteit van Hollande naar een historisch dieptepunt, al heeft zijn optreden na de terreuraanslagen van begin januari hem weer wat meer krediet bezorgd.

En hoe zal de eurosceptische Finse Partij, de vroegere Ware Finnen, het ervanaf brengen? De partij geleid door Timo Soini verzekerde zich bij de vorige parlementsverkiezingen van 19,1 procent van de stemmen, goed voor 39 zetels in het 200 zetels tellende parlement. Ze werd daarmee de derde partij van het Scandinavische land, maar zit niet in de huidige coalitie. Die bestaat uit vijf partijen: de Nationale Coalitiepartij, de Sociaaldemocratische Partij, de Christendemocraten, de Groene Liga en de Zweedse volkspartij. De dalende populariteit van die alliantie kan in de kaarten van de Finse Partij spelen, maar volgens de recentste peilingen zijn ook zij op de terugweg (rond de 14 procent) en doet de Centrumpartij het nu goed.

Verwacht wordt dat de Britse stembusgang een van de spannendste in de geschiedenis van het land wordt. Volgens de meeste peilingen zullen de regerende Conservatieven en de oppositionele Labourpartij in een nek-aan-nek-race voor een meerderheid verwikkeld raken. De Conservatives van premier David Cameron verliezen vooral stemmen aan de populistische UK Independence Party van Nigel Farage, maar Cameron probeert kiezers terug te winnen met een strengere retoriek betreffende de EU en immigratie. De eurosceptische UKIP won vorig jaar de Europese verkiezingen in het VK en veroverde zijn eerste twee zetels ooit in het House of Commons. Farage heeft al laten verstaan dat hij bereid is tot een coalitie met de Conservatieven, op voorwaarde dat Cameron doorzet met een referendum over het Britse EU-lidmaatschap. Kanttekening: als de UKIP te veel stemmen van de Conservatives afsnoept, kan dat in de kaart van het pro-Europese Labour spelen.

2015 lijkt ook het jaar van de doorbraak te zullen worden voor de extreemrechtse Dansk Folkeparti, de Deense Volkspartij. Het kabinet van de centrumlinkse premier Helle Thorning-Schmidt verliest aan populariteit en in de peilingen is de Deense Volkspartij, die vooral minder inmenging van Europa in de Deense politiek en strengere grenscontroles wil, met ruim 21 procent de grootste partij van het Scandinavische land geworden.

De Portugese verkiezingen in het najaar worden de eerste sinds die van juni 2011, en die volgden twee maanden nadat dat Lissabon aan Europa financiële steun vroeg in ruil voor strenge bezuinigingen. De campagne zal dan ook voor een groot deel over die bezuinigingen gaan. Het Linkse Blok verzet zich hevig tegen de besparingsmaatregelen en hoopt in de voetsporen van het Griekse Syriza te kunnen stappen. De partij heeft momenteel acht zetels in het parlement, maar het valt nog te betwijfelen of er daar in de herfst veel bij zullen komen.

De grootste gelijkenis is er wellicht tussen Syriza en het Spaanse Podemos (in het Nederlands: ‘Wij kunnen’). De beweging van leider Pablo Iglesias werd pas vorig jaar opgericht maar schiet als een komeet naar de top, zo blijkt uit de peilingen. Mochten er vandaag verkiezingen in Spanje zijn, dan zou Podemos de meeste zetels binnenhalen. De conservatieve Partido Popular van premier Mariano Rajoy volgt op tien procent. Vóór december vloeit er nog veel water naar de zee, maar een ‘revolutie’ ligt in het verschiet. De Spaanse politiek wordt immers al meer dan 30 jaar gedomineerd door twee partijen: een centrumlinkse en een centrumrechtse. Podemos aan het roer in Madrid, dat zou Europa nog grotere kopzorgen bezorgen dan de situatie in Griekenland: Spanje is immers de vijfde economie van het continent.