Tien jaar geleden schoot Turkije een Russisch vliegtuig neer nadat het welgeteld zeventien seconden boven Turks grondgebied had gevlogen. Nu tast de Russische luchtmacht opnieuw de grenzen af. Maar je kunt de incidenten niet zomaar met elkaar vergelijken.
17 seconden. Dat is hoelang de Russische Soechoj Soe-24M boven Turks grondgebied vloog voor hij op 24 november 2015 werd neergehaald door een Turkse F16. ‘Niemand kan verwachten dat Turkije stil blijft wanneer de veiligheid van zijn grenzen wordt geschonden’, benadrukte de Turkse president Erdogan de volgende dag.
10 jaar later lijkt die episode brandend actueel. Er waren incidenten boven Polen, waarbij Russische drones werden neergeschoten. Verontrustender is dat er geregeld ook Russische gevechtsvliegtuigen boven NAVO-lidstaten worden waargenomen. De meest baldadige actie gebeurde op 19 september, toen 3 Russische MiG-31-gevechtsvliegtuigen 12 minuten lang boven het Estse deel van de Finse Golf vlogen.
De (ongewapende) Russische vliegtuigen werden onderschept en geëscorteerd door 2 F-35’s van de Italiaanse luchtmacht, die namens de NAVO in het luchtruim van Estland patrouilleren. In juli en augustus waren er al incidenten boven Noorwegen. En in september vlogen Russische gevechtsvliegtuigen tijdens NAVO-oefeningen in de Baltische Zee dicht bij een Duits fregat.
Men lijkt zich te herinneren dat er niets gebeurde nadat Turkije een Russisch vliegtuig had neergehaald. Maar dat klopt niet.
Het Turkse voorbeeld
In Europese hoofdsteden is er onenigheid over hoe er op zulke provocaties moet worden gereageerd. Duits defensieminister Boris Pistorius pleitte na het incident boven Estland voor terughoudendheid. Andere leiders, zoals Ursula von der Leyen en Emmanuel Macron, denken hardop na over de mogelijkheid om Russische gevechtsvliegtuigen die boven EU-grondgebied vliegen neer te schieten.
De meest stellige stem was die van Litouws defensieminister Dovile Sakaliene, die ervoor pleitte om Russische vliegtuigen die zonder permissie boven NAVO-grondgebied vliegen zonder pardon neer te halen. Daarbij verwees ze expliciet naar het incident van tien jaar geleden. ‘Turkije stelde een voorbeeld tien jaar geleden’, schreef Sakaliene op X. ‘Stof tot nadenken.’ Tijdens de VN-vergadering in New York formuleerde de Poolse buitenlandminister Radek Sikorski het iets dubbelzinniger: ‘Kom niet klagen als er een Russisch vliegtuig wordt neergeschoten.’
Voorstanders van kordate actie verwijzen graag naar de Turkse benadering. Nadat Turkije het Russische vliegtuig neerhaalde, kwam er geen militaire vergelding van Rusland, zo luidt de redenering, maar slechts verontwaardigde statements. Het neerhalen van die MiG-23 bewijst dat Rusland een toontje lager zingt wanneer het voldoende weerwerk krijgt. Maar klopt dat ook?
Syrië
Eerst en vooral is het belangrijk de context te begrijpen van wat er in 2015 gebeurde. Turkije steunde sinds het begin van de Syrische opstanden in 2011 verschillende rebellengroepen die het opnamen tegen het regime van Bashar al-Assad, waaronder het aan Al Qaida gelinkte Jabhat al-Nusra. Het was daarin redelijk succesvol: in de zomer van 2015 wankelde het Assad-regime. Dat overleefde toen enkel en alleen omdat Rusland vanaf 30 september 2015 bombardementen uitvoerde op de door Turkije gesteunde rebellengroepen.
Russische gevechtsvliegtuigen vlogen toen geregeld dicht bij de Turkse grens, iets waartegen Turkije herhaaldelijk protesteerde. Net als vandaag werd er druk overlegd over hoe de NAVO met die situatie moest omgaan. Net als vandaag dreigde Turkije er openlijk mee om Russische gevechtsvliegtuigen neer te halen. ‘De Russische Federatie is verantwoordelijk voor gelijk welk ongewenst incident dat zich kan voordoen’, waarschuwde het Turkse ministerie van Defensie op 5 oktober 2015. Turkije publiceerde achteraf ook een geluidsfragment waarop te horen is hoe de Turkse luchtmacht meermaals waarschuwt om de Turkse grens niet te overschrijden.
Rusland reageerde wél
Aan Russische kant werd verontwaardigd gereageerd op het neerhalen van hun gevechtsvliegtuig. Vladimir Poetin sprak de dag na het incident over ‘een verraderlijk mes in de rug’ en beschuldigde de NAVO van medeplichtigheid aan het terrorisme van de Islamitische Staat. Vladimir Zjirinovski, de toenmalige radicaal-rechtse zotskap in de Doema, stelde voor om een atoombom op Istanbul te gooien ter vergelding.
In het collectieve geheugen bestaat het idee dat er vervolgens niets gebeurde. Rusland reageerde, zo leek het, zoals Europese landen reageren: met verontwaardigde statements. Maar dat klopt niet. Eerst en vooral nam Rusland wel degelijk maatregelen die Turkije pijn deden. Rusland besliste om het visumvrij reizen tussen de landen stil te leggen. Dat was een klap voor de Turkse toeristische sector, die jaarlijks meer dan drie miljoen Russen ontvangt. Er kwamen invallen bij Turkse bedrijven en banken in Rusland. Rusland besloot ook de gesprekken over TurkStream, de belangrijke gasleiding die in 2020 werd voltooid, stil te leggen.
‘Als wij militair ingrijpen, moeten we rekening houden met het ergst denkbare scenario.’
Bovendien nam Rusland wel degelijk militaire maatregelen. Rusland vergrootte na het neerschieten van het gevechtsvliegtuig zijn steun aan de Koerdische PYD- en YPG-milities in Syrië. Het versterkte zijn militaire aanwezigheid in Noord-Syrië. Het klopt ook niet dat Rusland nadien nooit meer het Turkse grondgebied durfde te schenden – al nam het aantal incidenten wel spectaculair af. In januari 2016 meldde het Turkse ministerie van Defensie opnieuw een incident met een Russisch gevechtsvliegtuig. En in juli 2016 vloog een Russische drone 23 minuten lang over Turks grondgebied.
En vooral: er kwam wel degelijk wraak. Op 24 november 2016, welgeteld een jaar na het incident, werden drie Turkse soldaten gedood door Syrische bombardementen. Hoewel Rusland officieel niet bij die aanval betrokken was, droeg de aanval een Russische handtekening. Ook de daaropvolgende jaren deinsde Rusland er niet voor terug om occasioneel Turkse soldaten en proxy’s te bombarderen.
Excuses
Men lijkt te vergeten dat Turkije finaal terugkrabbelde. De wankele Turkse economie ondervond zo veel druk van de Russische sancties dat Erdogan nauwelijks acht maanden later zichzelf gedwongen zag om – met tegenzin – zijn excuses aan te bieden. De Russische familie van de overleden piloot werd gecompenseerd.
Die beslissing om terug te krabbelen werd mede veroorzaakt door de makke reactie van de overige NAVO-landen. Na het incident met het Russische vliegtuig kreeg Turkije de boodschap om vooral niet verder te gaan. Toenmalig NAVO-secretaris-generaal Jens Stoltenberg benadrukte na het voorval dat Turkije moest de-escaleren. ‘Veel NAVO-landen waren razend dat Turkije hen in zo’n delicate situatie had gebracht’, zegt Igor Delanoë, onderzoeker aan het Institut de rélations internationales et stratégiques (IRIS). ‘Ze waren bang dat Rusland disproportioneel hard zou terugslaan, en de Turken NAVO-artikel 5 zouden inroepen.’
‘Tien jaar later heeft de NAVO nog steeds geen plan om met dit soort situaties om te gaan.’
Aan Turkse kant werd die reactie niet gesmaakt. ‘De NAVO heeft toen min of meer expliciet gezegd: hier willen we onze vingers niet aan branden’, zegt geopolitiek analist Isa Yusibov. ‘Dat heeft Rusland onthouden. Nu moet je vaststellen dat de NAVO tien jaar later nog steeds geen plan heeft om met dit soort situaties om te gaan.’
Pragmatisch
En dus resulteerde de grote diplomatieke crisis tussen Rusland en Turkije nog geen jaar later in hechtere banden tussen de landen. Zelfs de moord op Andrej Karlov, de Russische ambassadeur in Turkije, belette niet dat de relaties werden genormaliseerd. Er zijn ook hardnekkige geruchten dat Erdogan door de Russische inlichtingendiensten werd gewaarschuwd over de mislukte staatsgreep van 15 juli 2016. ‘Erdogan en Poetin slagen erin hun relatie te compartimentaliseren’, zegt Delanoë. ‘Turkije en Rusland hebben bijna overal ter wereld tegengestelde belangen. Maar in de Zwarte Zee trekken ze aan hetzelfde zeel. En de Zwarte Zee is voor beide landen zo belangrijk dat ze conflicten nooit laten escaleren.’
De landen gaan nog steeds pragmatisch met elkaar om. Turkije levert wapens aan Oekraïne en erkent de Russische annexaties van Oekraïens grondgebied niet. Maar het neemt geen deel aan de Europese en Amerikaanse sancties, laat nog steeds Russische vliegtuigmaatschappijen landen en de handel tussen beide landen neemt toe. Naar schatting 7 miljoen Russische toeristen vieren dit jaar hun vakantie in Turkije. ‘Ondertussen zijn de rollen omgekeerd’, zegt Yusibov. ‘Sinds het begin van de invasie heeft Rusland Turkije harder nodig dan omgekeerd. Erdogan zit vandaag in een luxepositie, zowel tegenover Rusland als tegenover het Westen.’
De grootste diplomatieke crisis tussen Rusland en Turkije resulteerde nog geen jaar later in hechtere banden tussen de landen.
Gevaarlijke vergelijking
Het is gevaarlijk om de situatie van tien jaar geleden met die van vandaag te vergelijken, vindt Delanoë. ‘Oekraïne is voor Rusland veel belangrijker dan Syrië dat indertijd was. Assad ondersteunen had voor Rusland strategische voordelen, maar was niet cruciaal. Oekraïne is voor het Russische regime wél existentieel.’ Dat maakt een eventuele Russische reactie onvoorspelbaar.
Er is bovendien een groot praktisch verschil. In tegenstelling tot Turkije in 2015 kan Estland niet zelf beslissen om Russische gevechtsvliegtuigen neer te halen. ‘Het Estse luchtruim wordt momenteel bewaakt door de Italiaanse luchtmacht’, zegt Kurt Engelen, directeur van het Studiecentrum voor Veiligheid en Defensie (SCVD). ‘Dat betekent dat zowel Estland als Italië bereid moeten zijn om op voorhand de afspraak te maken dat ze een Russisch vliegtuig zouden neerhalen.’
‘Poetin teert op dit soort vendetta’s.’
Het is bovendien maar de vraag wat Europese landen met zo’n beslissing hopen te winnen. ‘We moeten een kosten-batenanalyse maken’, benadrukt Engelen. ‘Als wij militair ingrijpen, moeten we rekening houden met het ergst denkbare scenario. Wij moeten ons afvragen: zijn wij bereid om een escalatie met Rusland te riskeren? Is het neerhalen van een ongewapend vliegtuig dat risico waard? Ik vind het niet vreemd als het antwoord daarop “nee” is.’
Desondanks geeft die quasi vergeten episode van tien jaar geleden een inkijk in hoe Rusland denkt en reageert. ‘De conclusie is niet dat elke actie die we tegen Rusland ondernemen onherroepelijk leidt tot een militaire confrontatie’, zegt Yusibov. ‘Maar het is duidelijk dat Poetin teert op dit soort vendetta’s. Als je iets onderneemt, moet je er dus rekening mee houden dat hij je op een of andere manier zal terugpakken.’
Hoe bereiden we ons voor op de droneoorlog? ‘Met dure, hoogtechnologische drones ben je in Oekraïne niets’
