Zouden de Amerikaanse en Russische presidenten Trump en Poetin het in Alaska ook over hun belangen in het noordpoolgebied hebben gehad? Zeker is dat de expansiedrift van de grootmachten boven de poolcirkel opnieuw een spot zet op het Noorse Spitsbergen.
De wegen in Longyearbyen, de meest noordelijke nederzetting op aarde, worden meestal alleen geblokkeerd door een aangroeiende rendierpopulatie. Op 14 augustus veroorzaakten bezoekende hoogwaardigheidsbekleders waarschijnlijk een verkeersopstopping in de kleine hoofdstad van Spitsbergen. De Noorse premier Jonas Store woonde er samen met de kroonprins en andere functionarissen een ceremonie bij ter gelegenheid van 100 jaar Noorse soevereiniteit. Noorwegen, lid van de NAVO, wil graag het belang benadrukken van het eeuwenoude Spitsbergen-verdrag, dat zijn heerschappij in dit deel van het hoge noorden vastlegt.
De geopolitieke concurrentie in de regio neemt sterk toe. Op 15 augustus ontmoetten Donald Trump en Vladimir Poetin, de presidenten van de Verenigde Staten en Rusland, elkaar in Alaska. Tijdens de eerste bilaterale topontmoeting tussen de leiders van beide landen sinds jaren spraken zij vermoedelijk over het beëindigen van de oorlog in Oekraïne, maar mogelijks ook over het belang van het noordpoolgebied.
Spitsbergen, als Europese buitenpost in het noordpoolgebied, heeft de afgelopen decennia weinig geopolitieke aandacht gekregen. Maar inlichtingenchefs, militaire figuren en politici zijn er nu opnieuw mee bezig. De gouverneur van Spitsbergen, Lars Fause, zegt dat er ‘enorme belangstelling’ is ontstaan sinds Rusland in 2022 Oekraïne binnenviel en nadat de NAVO werd uitgebreid met Zweden en Finland. Sinds Trump eerder dit jaar suggereerde dat Amerika Groenland van Denemarken zou overnemen, is de aandacht nog toegenomen.
Vooral Europeanen willen hun aanwezigheid in het noordpoolgebied effectiever doen gelden. In de eerste nationale veiligheidsstrategie van Noorwegen, die dit voorjaar werd gepubliceerd, staat ronduit dat ‘de nationale controle over Spitsbergen moet worden versterkt’.
‘Oren en ogen’ van de NAVO
De onrust in Europa wordt vooral veroorzaakt door Rusland. De Britse minister van Buitenlandse Zaken, David Lammy, bracht in mei een bezoek aan Spitsbergen om de defensie- en inlichtingenbanden met Noorwegen aan te halen en gezamenlijke inspanningen op poten te zetten om ‘vijandige activiteiten’ in het noordpoolgebied op te sporen – een duidelijke verwijzing naar Rusland. Twee jaar geleden bestempelde Rusland Noorwegen als onvriendelijk en beperkte het de diplomatieke betrekkingen vanwege de steun van Noorwegen aan Oekraïne.
Kunnen verhitte woorden op een dag uitmonden in vijandige acties aan de Noordpool? De NAVO-mogendheden suggereren dat dit misschien al het geval is.
De Noorse inlichtingenchef, Nils Andreas Stensones, noemt zijn land de ‘ogen en oren’ van de NAVO in het hoge noorden en sprak onlangs in Londen over het steeds agressievere buitenlandse beleid van Rusland. Hij merkt op dat Rusland de NAVO ervan beschuldigt ‘het noordpoolgebied te willen militariseren’. Poetin zei dit in maart tijdens een evenement in Moermansk, aan de kust van de Noordelijke IJszee. Rusland heeft ook beweerd dat Noorwegen Spitsbergen in strijd met het verdrag voor militaire doeleinden gebruikt. Noorwegen ontkent.
Rusland zelf heropent of vestigt nieuwe civiele en militaire bases in het bredere noordpoolgebied, onder meer in het relatief dichtbijgelegen Franz Josef Land. Rusland heeft de grootste militaire en civiele aanwezigheid, waaronder een grote vloot ijsbrekers. Het werkt in de regio ook samen met China, dat zichzelf tot ‘nabije Arctische’ macht heeft uitgeroepen. Rusland heeft ook ambities om de regio te ontwikkelen als scheepvaartroute voor de export van olie en gas naar Azië.
Groenland, Noorwegen en Rusland
De ligging van Spitsbergen, halverwege Groenland, het vasteland van Noorwegen en Rusland, wordt steeds belangrijker vanuit geopolitiek oogpunt. Het Spitsbergen-verdrag verbiedt militaire structuren op het eiland, maar Noorwegen wil zijn soevereiniteit steeds meer doen gelden.
Wat is de juiste prijs voor Groenland?
Rusland en de NAVO hebben de meest uitgebreide netwerken van militaire en civiele bases in het noordpoolgebied. Rusland is vooral bezorgd over de bescherming van de thuishaven van zijn kernwapenvloot in Moermansk, op het schiereiland Kola.
Rusland wil ook graag bases ontwikkelen die schepen, waaronder olie- en gastankers, kunnen ondersteunen langs de Noordelijke Zeeroute van Europa naar Azië.
In de toekomst kunnen ook andere zeeroutes in het noordpoolgebied levensvatbaar worden, waardoor de regio zowel voor civiele handel als voor een stijgend aantal activiteiten van de zeemacht wordt opengesteld.
Dat hangt op zijn beurt weer af van hoe snel het zee-ijs in het noordpoolgebied als gevolg van de klimaatverandering terugtrekt. De afgelopen vier decennia is al een dramatische afname te zien.
Oekraïne
De Noorse inlichtingenchef suggereert dat de Russische inspanningen in het noordpoolgebied ook worden beïnvloed door de gevolgen van de oorlog in Oekraïne. Vanwege de uitbreiding van de NAVO heeft Rusland minder vrijheid om militaire en andere activiteiten in de Oostzee uit te voeren. Om dit te compenseren lijkt het land meer mogelijkheden in het noordpoolgebied te willen. De relatieve nabijheid van Spitsbergen tot een belangrijke haven voor zijn kernbewapende marinevloot op het Russische schiereiland Kola is ook een bezorgdheid voor Rusland.
Een tweede zorg van Rusland is dat Spitsbergen de westerse mogendheden een inlichtingenvoordeel oplevert. Een groot aantal Starlink-ontvangers en andere antennes op bergen boven Longyearbyen worden gebruikt voor het downloaden van gegevens voor civiele doeleinden van transpolaire satellieten.
Doorgesneden kabel
Kunnen verhitte woorden op een dag uitmonden in vijandige acties? De NAVO-mogendheden suggereren dat dit misschien al het geval is. Er zijn aanwijzingen voor Russische sabotage in het noordpoolgebied. In 2022 werden Russische trawlers getrackt terwijl ze zigzagden over een onderzeese communicatiekabel die het vasteland van Noorwegen met Spitsbergen verbond. De kabel werd in de buurt van Spitsbergen doorgesneden, na een soortgelijk incident in de buurt van het vasteland het jaar daarvoor.
Sommigen vrezen dat dit een voorbode zou kunnen zijn van grotere militaire dreigingen. In november schetste Bruno Kahl, hoofd van de Duitse inlichtingendienst, een scenario waarin Rusland de bereidheid van de NAVO-leden tot gezamenlijke verdediging, zoals vastgelegd in artikel 5, op de proef zou stellen door een hybride aanval op Spitsbergen uit te voeren. Sommige incidenten zijn verdacht, maar er is geen bewijs dat het om intimidatie gaat. In juli meldden bijvoorbeeld commerciële vliegtuigen die Spitsbergen naderden, storingen in hun GPS-signalen.
Hoe ernstig is Trumps claim op Groenland? ‘We gaan hier het best niet te licht over’
De ligging van Spitsbergenis zowel gunstig als lastig voor Noorwegen. Cruciaal is dat Rusland het Spitsbergen-verdrag erkent dat Noorwegen het eigendom toekent, ook al heeft de Sovjet-Unie in de jaren veertig kort geprobeerd zijn buurland te dwingen afstand te doen van het verdrag ten gunste van een bilaterale regeling tussen de twee landen. Noorwegen weigerde. Vervelend is dat hetzelfde verdrag onderdanen van andere landen het recht geeft zich op Spitsbergen te vestigen en het grondgebied te exploiteren. Dat geldt ook voor Rusland.
Alle inwoners van Spitsbergen zijn tijdelijk, omdat de medische voorzieningen beperkt zijn en zeer jonge en oudere mensen worden ontmoedigd om er te wonen.
Het Russische mijnbouwbedrijf Arktikugol heeft al tientallen jaren een stad, Barentsburg, op slechts 40 kilometer van Longyearbyen bevolkt en beheerd. Er bestaan ook een handvol andere kleine door Rusland beheerde mijnbouwnederzettingen.
Steenkool
Een uitdaging voor Noorwegen is om Longyearbyen als een levensvatbare economische buitenpost te behouden en, wat cruciaal is, om er het hele jaar door een bevolking te handhaven. Alle inwoners van Spitsbergen zijn tijdelijk, omdat de medische voorzieningen beperkt zijn en zeer jonge en oudere mensen worden ontmoedigd om er te wonen.
Het grootste deel van de afgelopen eeuw werd het gebied voornamelijk gebruikt voor steenkoolwinning. Maar op 30 juni werd de laatste Noorse steenkoolmijn gesloten. Een Noor in Spitsbergen, Svein Jonny Albrigsten, een mijnwerker die al 50 jaar op het eiland woont, wijst erop dat Rusland zijn eigen kolenmijn in Barentsburg niet zal sluiten. Hij stelt dat naarmate Rusland en China meer belangstelling tonen voor de exploitatie van de natuurlijke hulpbronnen in het noordpoolgebied, dit uiteindelijk ook de westerse landen ertoe zal aanzetten om de mijnbouw in Spitsbergente hervatten.
Toerisme
Maar het is waarschijnlijker dat Noorwegen zich nog meer zal inzetten om Spitsbergen tot een centrum voor onderzoek en toerisme te maken. Longyearbyen biedt al onderdak aan Noorse en internationale wetenschappers in een onderzoekscentrum. Sommige mijnwerkers kunnen weer aan de slag in de bouw, nu er meer en betere woonvoorzieningen worden gebouwd, mede om de gevolgen van het smelten van de permafrost op te vangen. Op de lange termijn kan het terugtrekken van het zee-ijs in het noordpoolgebied ook leiden tot een toename van de scheepvaart in de regio, ook bij Spitsbergen.
Conflicten in Spitsbergen zijn zeer onwaarschijnlijk, ook al is toenemende concurrentie om invloed in de regio onvermijdelijk. Voor het slaperige plaatsje Longyearbyen, op het uiterste puntje van de kaart, zullen bezoeken van militaire, politieke en inlichtingenfunctionarissen steeds meer vaste prik worden. Net zoals de belangstelling van buurland Rusland alleen maar zal toenemen.
© The Economist
