Maak kennis met Patrick Deneen, de ideologische goeroe van JD Vance die de liberale democratie wil kortwieken

Hij wil het vergeten Amerika in ere herstellen, het liberalisme te gronde richten en een nieuwe elite op de been brengen. Dit is het verhaal van de conservatieve denker Patrick Deneen, de ideologische inspiratiebron van de Amerikaanse vicepresident JD Vance. ‘Ik verdenk Donald Trump er niet van dat hij conservatief of religieus is.’

‘Ik nodig u uit om eens een rondje door South Bend te lopen’, zegt Patrick Deneen wanneer ons gesprek ten einde loopt. Het stadje in Indiana waar hij lesgeeft aan de gerenommeerde katholieke Notre Dame University heeft betere tijden gekend. ‘U zou denken dat Amerika de Tweede Wereldoorlog heeft verloren, en dat die oorlog nog niet lang voorbij is.’

We spreken elkaar ruim een maand voor Deneen naar Europa afreist. Op 22 november neemt hij in Amsterdam deel aan de conferentie van het Nexus-Instituut. Dat instituut is het geesteskind van de Nederlandse denker Rob Riemen, en verzamelt elk jaar een uitgelezen verzameling intellectuelen en kunstenaars van diverse pluimage om na te denken over de enorme uitdagingen die de wereld het hoofd moet bieden. In de aanloop naar de conferentie verwelkomt Nexus ook Antony Blinken, die onder Joe Biden minister van Buitenlandse Zaken was.

Patrick Deneen is een van Amerika’s meest opmerkelijke hedendaagse denkers. Als hartstochtelijk criticus van het liberalisme en de liberale democratie is hij vandaag een van de intellectuele zwaargewichten van conservatief Amerika. Een van zijn bekendste bewonderaars is de huidige Amerikaanse vicepresident JD Vance. Niet toevallig bekeerde Vance zich, net als huidig buitenlandminister Marco Rubio, tot het katholicisme.

Toch zou het verkeerd zijn om in Deneen een Republikeinse scherpslijper te zien. Zijn boeken zijn net zozeer een afrekening met het Amerika van Ronald Reagan als met dat van Bill Clinton. Hij catalogiseert zowel het Republikeinse als het Democratische establishment onder de vleugels van het liberalisme. Van woke transgenderactivisten tot libertaire vrijemarktkapitalisten die de overheid zo klein willen maken dat het in een badkuip verzopen kan worden: het zijn voor hem stuk voor stuk allemaal liberalen die de overheidsinstellingen hebben bevolkt en de Amerikaanse republiek naar de rand van de afgrond hebben gebracht. ‘Ik krijg meer kritiek van de rechterzijde dan van de linkerzijde’, zegt Deneen.

Succesvol liberalisme

Zijn antiliberale missie heeft geen duidelijk beginpunt. In tegenstelling tot de apostel Paulus is Deneen niet plots van zijn paard gebliksemd. Zijn inzicht komt, zoals dat wel vaker gaat bij professoren politieke wetenschap, voort uit het lezen van boeken. ‘Klassieke liberale filosofen zoals Alexis de Tocqueville waarschuwden al voor de risico’s die het liberalisme in zich draagt’, zegt Deneen. ‘Ze vreesden dat het liberalisme er uiteindelijk toe zou leiden dat elke vorm van gemeenschapsgevoel zou verdwijnen, alle sociale en religieuze instellingen zouden wegvallen en burgers finaal geen enkel houvast meer zouden hebben.’

Die voorspelling is uitgekomen, vindt Deneen. Hij wijst naar de erbarmelijke staat waarin grote delen van ruraal Amerika zich bevinden, het Amerika dat smalend flyover country wordt genoemd. De enorme (en toenemende) economische ongelijkheid, de opiatencrisis, steden die totaal vervallen en verlaten zijn omdat de fabrieken naar lagelonenlanden zijn verplaatst, gebroken gezinnen die in diepe armoede leven: het is voor Deneen allemaal het logische gevolg van het liberalisme. ‘Naarmate liberalisme volledig tot wasdom komt, genereert het sneller en op grotere schaal endemische pathologieën dan dat het pleisters of sluiers kan produceren om ze te bedekken’, schrijft Deneen in Why Liberalism Fails, zijn bestseller uit 2018.

In Why Liberalism Fails en zijn recentste (en nog radicalere) boek Regime Change (2023) lanceert Deneen een frontale aanval op het idee dat sociale en economische vooruitgang de oplossing is voor alle maatschappelijke problemen. De doorsnee Amerikaan, stelt Deneen, wil vooral stabiliteit, orde en voorspelbaarheid. Hij ziet de val van het liberalisme als onvermijdelijk. Het idee dat het neoliberalisme of het wokisme afwijkingen zijn van het ‘ware’ liberalisme, en dus gecorrigeerd kunnen worden, wijst hij resoluut van de hand. ‘De verkiezing van Donald Trump in 2016 was niet het gevolg van gefaald liberalisme’, zegt hij. ‘Het was het gevolg van liberalisme dat succes heeft gehad.’

Naarmate meer burgers gedesillusioneerd raken door het liberalisme, wordt die liberale elite steeds repressiever, vindt Deneen. Hij waarschuwt voor de opkomst van een ‘softe, alomtegenwoordige en invasieve tirannie’ waarbij de overheid zijn burgers almaar meer controleert en surveilleert.

Aristo-populisme

Deneens ideeën vallen buiten de klassieke kaders van de Amerikaanse politiek. Met zijn verdediging van traditionele familiewaarden, zijn antimigratiediscours en zijn pleidooi voor de herwaardering van religieuze instellingen lijkt hij eerder bij de Republikeinse Partij aan te sluiten. Maar zijn betoog voor een robuustere welvaartsstaat, goedkopere gezondheidszorg en meer invloed voor vakbonden hoort dan weer eerder bij de linkerkant van het politieke spectrum. Why Liberalism Failed, Deneens eerste boek, werd aanbevolen door Barack Obama – al vermeldde de ex-president er meteen bij dat hij de meeste conclusies van het boek niet deelde. Regime Change kreeg dan weer bijval van zowel vicepresident JD Vance als van de bekende socialistische denker Cornel West.

In Regime Change pleit Deneen voor wat hij zelf ‘aristo-populisme’ noemt. Er moet een volledig nieuwe bestuursklasse komen die zich exclusief inzet voor de redding van het ‘vergeten Amerika’. Die ‘aristoi’ omschrijft Deneen zelf als ‘een groep mensen die, door de ondersteuning en bevordering van het algemeen belang dat ten grondslag ligt aan menselijke bloei, navolging verdienen en op hun beurt het leven, de ambities en de visie van gewone mensen naar een hoger niveau tillen’.

Waar klassieke Amerikaanse conservatieve denkers de overheid verafschuwden, roept Deneen op om de macht van de staat rücksichtslos in te zetten. Dat is de Republikeinse Partij de voorbije jaren verleerd, vindt Deneen. Doordat de Verenigde Staten tijdens de Koude Oorlog in oorlog waren met het communisme, werd de staat onder conservatieve intellectuelen als verdacht beschouwd. ‘De Republikeinse Partij heeft de voorbije decennia nagelaten om haar politieke ideeën via de overheid door te duwen’, zegt Deneen. ‘Daardoor is er een liberaal gezinde deep state ontstaan. Het zorgde ervoor dat Republikeinse kiezers steevast het idee hadden dat ze bedrogen werden: zelfs als ze de meerderheid behaalden, bleef de overheid maar uitbreiden.’

Hoe JD Vance de politieke erfenis van Charlie Kirk probeert te claimen

Family czar

In Regime Change formuleert Deneen – onder de ironiserende titel ‘Wat te doen’, een verwijzing naar een bekend essay van Vladimir Lenin – voorzichtig  enkele concrete beleidsplannen. Zo stelt hij voor om het Huis van Afgevaardigden uit te breiden. Op die manier kunnen er kleinere kieskringen komen, waardoor volksvertegenwoordigers nauwer verbonden zouden zijn met hun gemeenschap. Hij wil primaries (voorverkiezingen) zo veel mogelijk vervangen door caucuses, bijeenkomsten waarbij kiezers onderling debatteren en vervolgens tot stemming overgaan.

Hij wil dat vakbonden meer invloed krijgen om als tegenwicht te dienen tegen de economische elite, arbeiders meer zeggenschap geven in het bestuur van bedrijven, investeren in het beroepsonderwijs. Hij pleit voor importheffingen om de maakindustrie terug naar de VS te brengen. De invoering van een nationale dienstplicht, in het leger dan wel in andere sectoren, moet Amerikanen met mensen van buiten hun bubbel in contact brengen.

Daarnaast moet er een family czar komen die het traditionele gezin stimuleert om het Amerikaanse geboortecijfer op te krikken. Die aristo-populistische elite moet bovendien ‘de erfenis van het christendom’ promoten en populaire cultuur in de goede – conservatieve – richting sturen. Deneen ijvert voor ‘wetgeving die de publieke zedelijkheid promoot’, wil de ridiculisering van religieuze overtuigingen moeilijker maken en vindt dat pornografie verboden moet worden.  

Op die voorstellen is natuurlijk wel enige kritiek te bedenken. Qua familiebeleid haalt Deneen het Hongarije van Viktor Orbán aan – kwatongen zouden hieraan toevoegen: het kloppend hart van de pornografische filmindustrie – als een lichtend voorbeeld, omdat het enorme bedragen investeert in zijn familiebeleid. Alleen lijkt dat familiebeleid voorlopig niet te werken: na een korte opflakkering neemt het Hongaarse geboortecijfer opnieuw af.

De relatieve bescheidenheid van veel van Deneens voorstellen werpt eveneens de vraag op waarom dat nieuwe regime überhaupt nodig is. Het is beleid dat een Amerikaanse regering bij wijze van spreken morgen kan opstarten. Het is onduidelijk wat zo’n aristo-populistische elite ervan zou weerhouden haar achterban de rug toe te keren zodra ze aan de knoppen van de macht zit.

JD Vance

Deneen zelf is uiterst bescheiden over de invloed van zijn werk. Zijn fans zijn nochtans niet van de minste. Hij mag onder anderen vicepresident JD Vance tot zijn vriendenkring rekenen. Vance zelf heeft Deneen al een belangrijke ideologische inspiratiebron genoemd.

Deneen steekt zijn appreciatie voor Vance niet onder stoelen of banken. Hij vergelijkt Vance opvallend genoeg met de jonge Bill Clinton. Net als Clinton komt Vance uit een gebroken gezin en groeide hij op in diepe armoede en een vrijwel uitzichtloze situatie. ‘Net als Clinton is Vance slechts door zijn uitzonderlijke talent aan zijn milieu kunnen ontsnappen’, vertelt Deneen. ‘Die persoonlijke levenservaring is een belangrijk deel van hun politieke project. Vance wil, net zoals Clinton indertijd, iets terugdoen voor het rurale Amerika waarvan hij afkomstig is. Hij heeft een enorm communicatief talent dat hij gebruikt om met zijn achterban te spreken.’

In Europa wordt het fenomeen Vance met nog meer vrees aangekeken dan het fenomeen Trump. Er was Vance’ uiterst vijandige speech voor de Veiligheidsconferentie in München. Hij voerde openlijk campagne voor de extreemrechtse Alternative für Deutschland. Uit een gelekte chat van eind maart, waarbij een Amerikaans journalist inzage kreeg in de Amerikaanse aanvalsplannen op de Houthi’s – bleek dat Vance er ook achter de schermen op gebrand lijkt Europa te dwarsbomen.

Deneen nuanceert: ‘Vance heeft alleen nog eens duidelijk gezegd wat zoveel Amerikaanse presidenten al duidelijk hebben gemaakt: Europa moet eindelijk verantwoordelijkheid nemen voor zijn eigen veiligheid.’ Voor Vance is dat een persoonlijke kwestie, vervolgt Deneen. ‘Vance heeft gezien wat voor rampen al die Amerikaanse engagementen in het buitenland hebben aangericht. Terwijl Amerika zo veel middelen in Europese veiligheid heeft gestopt, heeft hij zijn eigen geboortestreek zien verkommeren.’

Tegelijk ziet Deneen die Amerikaanse animositeit tegenover Europa niet evolueren richting vijandigheid. ‘Ik zie Vance’ houding vooral als een geval van tough love: soms moet je hard zijn zodat je gesprekspartner duidelijk weet waar hij aan toe is. Ik ben ervan overtuigd dat Amerika en Europa nog altijd goede relaties zullen onderhouden zodra Europa in staat is om voor zijn eigen veiligheid op te komen. De relatie zal evenwichtiger zijn, wat goed is voor Europa. Ik acht het zelfs mogelijk dat de enorme inspanningen die de Europese landen nu moeten leveren de katalysator kunnen zijn om zichzelf terug te vinden.’

Niets aan JD Vance is toeval: ‘Hij is gevaarlijker dan Trump’

Generationele shift

Het zou verkeerd zijn om Deneen als een Trumpaanhanger te bestempelen. Meer nog: Deneen is allesbehalve een fan. In Regime Change omschrijft hij Trump als ‘een uiterst gebrekkige narcist die een beroep doet op de intuïties van het publiek, maar zonder hun grieven echt te verwoorden’.

‘Ik verdenk Trump er niet van dat hij conservatief of religieus is’, zegt Deneen met een ironische glimlach. ‘Ik verdenk hem er al helemaal niet van dat hij mijn boek heeft gelezen. Maar het is duidelijk dat hij een feilloos politiek instinct heeft. Je kunt hem nog het best vergelijken met een ondernemer die voorvoelt dat er een gat in de markt is, en vervolgens een product ontwikkelt.’

Tegelijk heeft Deneen een zeker begrip voor Trumps onorthodoxe stijl en gedrag. ‘Er is binnen het liberalisme een strikte code voor hoe politici zich horen te gedragen. Als je het liberalisme wilt aanvallen, moet je duidelijk maken dat je breekt met die code. Ik snap ook donders goed waar zijn aantrekkingskracht op kiezers vandaan komt. Zij hebben decennialang hun grieven geuit aan liberale politici, die hen spontaan vergaten zodra ze in Washington waren beland. Zij hebben decennialang geprobeerd op keurige, beleefde kandidaten in pak te stemmen. Ze hebben vastgesteld dat dat niets voor hen veranderde.’

Ondanks zijn voorbehoud over Trumps stijl is Deneen voorlopig optimistisch over Trumps tweede ambtstermijn. ‘Het is duidelijk dat Trump zijn campagnebeloften minstens probeert in te lossen. Zijn plan met invoerrechten is de belangrijkste poging van een Amerikaanse regering om opnieuw een maakindustrie naar Amerika te halen. Hij probeert Amerika terug te trekken uit de “eeuwige oorlogen” waaraan we zo lang tijd en middelen hebben vergooid.’

Deneen is vooral enthousiast over het vooruitzicht van Trumps mogelijke opvolger. ‘Trump heeft de Republikeinse Partij fundamenteel veranderd. De oude partij van Reagan bestaat niet meer. De kans is groot dat de volgende Republikeinse presidentskandidaat uit de MAGA-beweging komt. Als dat gebeurt, kan dit een ware generationele shift worden die Amerika voor generaties in een andere plooi legt.’

De inner circle van Trump: wie zit er in de bonte coalitie die de Amerikaanse democratie wil slopen?