Smokkelballonnen vanuit Belarus maken het luchtverkeer boven Litouwen onmogelijk. Knack besprak de crisis met Vaidas Saldziunas, defensiejournalist bij Delfi, het grootste Litouwse online nieuwsportaal en politoloog Vytis Jurkonis, docent aan de Universiteit van Vilnius. ‘Het is een fabeltje dat het Belarussische regime hier niets van weet.’
Dinsdag kondigde de Litouwse regering de noodtoestand af, omdat het luchtverkeer boven het land verstoord wordt door smokkelballonnen die maar blijven toestromen vanuit Belarus. Die ballonnen komen al sinds 2023 het land binnen, weet Vaidas Saldziunas, journalist bij het online nieuwsportaal Delfi: ‘Ze smokkelen sigaretten, meestal gemaakt in Belarus, die in het zwart worden ingevoerd. Dat zijn geen partyballonnen, hé. Ze zijn gevuld met helium en kunnen tot tien kilometer hoogte vliegen. Ze zijn zo groot als een mens, soms twee keer zo groot, en ze kunnen tot 50 kilo lading dragen.’
De ballonnen hebben gps-ontvangers zodat lokale smokkelaars die in Litouwen opereren ze kunnen oppikken. ‘Soms maken ze daarvoor zelfs gebruik van kinderen, om vervolging te voorkomen. Volgens statistieken van de Litouwse grenswachters is mogelijk tot 70 procent van de grensbevolking betrokken bij smokkelactiviteiten. Zij halen die pakketten op.’
Het probleem is dus niet nieuw?
Vaidas Saldziunas: Ja, maar dit jaar is er iets veranderd. Het gaat niet meer om een handvol ballonnen per week, het aantal en de frequentie nemen toe. Dit jaar alleen al zijn er wel 600 ballonnen toegekomen – het gros in de voorbije drie maanden. Meerdere keren per week worden er massaal ballonnen gelanceerd in de buurt van de grens tussen Litouwen en Belarus. Nu vormen die ballonnen een gevaar voor de burgerluchtvaart vanwege de snelheid, de hoogte en de landingspatronen van de burgervliegtuigen die op de luchthaven van Vilnius landen.
Vytis Jurkonis (politoloog universiteit van Vilnius): De luchthaven van Vilnius ligt op slechts 30 kilometer van de grens met Belarus. De ballonnen hebben dus gevolgen voor luchtvaartmaatschappijen en tienduizenden passagiers uit allerlei landen. Meerdere luchthavens ondervinden daar last van, niet alleen in Litouwen, maar ook in Polen, Letland en elders. Het is dus een regionaal probleem, zeker niet alleen een bilateraal probleem.
‘De ballonnen hebben ook gps-ontvangers zodat smokkelaars in Litouwen ze kunnen oppikken. Soms gebruiken ze daarvoor zelfs kinderen.’
Smokkelballonnen worden dus bewust ingezet om het luchtverkeer te verstoren?
Jurkonis: Geen enkele smokkelaar wil zijn tabak kwijtraken. Voor hen heeft het geen zin om ballonnen zo onvoorzichtig te gebruiken. Er moet dus een ander doel zijn: chaos zaaien in Litouwen en de burgerluchtvaart verstoren. En dat is precies wat er gebeurt. Puur logisch gezien is het echte doel: Litouwen ongemak bezorgen, en zelfs schade.
Saldziunas: Eén vrachtwagen kan tot 1,2 miljoen pakjes sigaretten vervoeren, een ballon slechts zo’n 2000 pakjes. Dat is dus niet veel. Zelfs 40 ballonnen kunnen slechts een tiende vervoeren van wat een normale vrachtwagen kan. Dat is niet rendabel. Daarom zegt de Litouwse regering ook dat het niet om de smokkel op zich gaat.
Bovendien hadden de ballonnen die de afgelopen twee maanden Litouwen zijn binnengevlogen een duidelijk patroon: ze vlogen rechtstreeks naar de luchthaven van Vilnius. Het is de bedoeling die tijdelijk lam te leggen. De ballonnen worden ‘s avonds gelanceerd, net wanneer er veel vliegtuigen opstijgen en landen. Dat alles wijst dus op een hybride operatie, en dat is ook het standpunt van de Litouwse regering.
Waarom zijn die ballonnen zo gevaarlijk?
Saldziunas: Het risico bestaat dat ze in de motor van een vliegtuig terechtkomen. Om dat te voorkomen, moet je vliegtuigen uit het gebied omleiden. Je moet wachten tot de ballonnen ergens landen of weggedreven worden. Of je kunt proberen ze neer te schieten. Het leger heeft verschillende pogingen ondernomen, maar dat is niet gelukt. Je moet de ballonnen eerst al kunnen detecteren – het zijn slechts kleine stipjes op een radarscherm. En als je een operatie uitvoert om de ballonnen neer te schieten, moet je het luchtruim óók sluiten. Je kunt geen vliegtuigen laten opstijgen of landen op een plek waar net een luchtverdedigingsmissie plaatsvindt.
Jurkonis: Het is ook een technische uitdaging. Soms bevinden de ballonnen zich kilometers hoog en vliegen ze tegen 100 kilometer per uur. En zelfs al zou het leger sommige ballonnen kunnen neerschieten, het is duidelijk dat we niet alle ballonnen kunnen neerhalen. Ook het leger heeft dus geen wondermiddel. Maar door de noodtoestand af te kondigen, kan het leger wel worden ingezet om de smokkelaars aan de Litouwse kant van de grens te monitoren en controleren.
Wat houdt de noodtoestand juist in?
Saldziunas: De noodtoestand die dinsdag is afgekondigd, wordt in Litouwen wettelijk een ‘extreme situatie’ genoemd. Je zou kunnen spreken van een eerste niveau van noodtoestand. Grenswachten, politie en militairen kunnen nu makkelijker voertuigen aanhouden om potentiële smokkelaars te onderscheppen. De autoriteiten kunnen dus sneller operaties uitvoeren dan normaal.
In principe zou ook het tweede niveau van de noodtoestand kunnen worden uitgeroepen. In dat geval zou de staat nog harder kunnen optreden in de grensgebieden, en kunnen ook de burgerrechten van de lokale bevolking worden beperkt. De huidige noodtoestand is dus veeleer een milde maatregel om deze crisis het hoofd te bieden. De oppositie wil verder gaan.
Zijn die ballonnen het werk van criminelen of zit het Belarusische regime erachter?
Jurkonis: Dat maakt de dreiging net zo hybride: je kunt niet duidelijk vaststellen of het gaat om niet-statelijke actoren, aan de staat gelieerde actoren of echte staatsactoren. Maar één ding is zeker: het Belarussische regime kan en moet hen controleren. En dat doen ze niet. Opzettelijk.
Saldziunas: In Belarus controleren de KGB en het leger de grenzen en het luchtruim. Zonder toelating van het regime zou je onmogelijk elke week 40 tot 50 ballonnen uit het niets kunnen lanceren. Het is een fabeltje dat het Belarussische regime hier niets van weet.
Jurkonis: Het regime in Belarus weet alles over elk aspect van het leven. Als ze dat zouden willen, zouden ze de ballonnen kunnen tegenhouden. Maar dat doen ze niet. Achter de tabaksproductie zitten oligarchen die rechtstreekse banden hebben met president Alexander Loekasjenko. Zijn regime probeert ook zaken die niet noodzakelijkerwijs tot het militaire domein behoren toch als wapen in te zetten. En dus wordt nu tabakssmokkel geïnstrumentaliseerd.
Zijn er zo nog voorbeelden?
Jurkonis: In 2021 deed Loekasjenko dat al eens met de migratiecrisis.
Saldziunas: Hij gaf toen Litouwen, Polen, Letland en andere landen de schuld van de migrantencrisis. Terwijl hij heel goed wist dat die migranten met vliegtuigen uit Irak en andere landen naar Belarus waren gebracht en massaal aan de Litouwse en Poolse grens waren losgelaten.
Nu zie je het precies hetzelfde. Minsk geeft Litouwen de schuld van de ballonencrisis, omdat er in Litouwen smokkelaars zijn. Het is een handige manier om het publiek te misleiden, maar niemand trapt daar echt in.
Jurkonis: Litouwen heeft onlangs de grens met Belarus gesloten. Als reactie nam Loekasjenko honderden Litouwse vrachtwagens in beslag. Het regime van Loekasjenko is dus creatief. Je zou kunnen zeggen dat het zich die creativiteit kan veroorloven omdat het niet bepaald een land is dat de rechtsstaat respecteert.
‘Meerdere luchthavens ondervinden hier last van, niet alleen in Litouwen, maar ook in Polen, Letland, … Het is dus een regionaal probleem, zeker niet alleen een bilateraal probleem.’
Waarom doet Loekasjenko dit? Om zijn vriend Vladimir Poetin te paaien?
Jurkonis: Er zijn meerdere redenen. We weten dat Loekasjenko de belangrijkste bondgenoot is van Vladimir Poetin, Moskou en het Kremlin. Rusland en Belarus zijn allebei medeplichtig aan aanvallen op Oekraïne. Ze coördineren ook hun buitenlandse zaken en regionaal beleid. Ik denk dus wel dat Vladimir Poetin zich terdege bewust is van deze situatie.
Het Belarussische regime weet ook dat Litouwen een van de strengste landen is als het gaat om sanctiebeleid. Ze eisen dat de Litouwse leiders aan tafel gaan zitten om te onderhandelen. Maar dat hebben we in 2010 al eens geprobeerd, toen was er een poging om met het regime van Loekasjenko in gesprek te gaan. Maar ze hebben gelogen en ze hebben ons bedrogen. En die les hebben we onthouden. Ik denk niet dat we daar nog eens in trappen.
Jullie hebben luchtballonnen, in België worden we geconfronteerd met drones.
Saldziunas: Oh, maar die heb je hier ook. Er zijn heel wat gevallen van drones die rondvliegen boven Litouwse militaire locaties, waar trouwens ook Belgische soldaten zijn gestationeerd. Deze week nog zijn twee mensen gearresteerd in de buurt van de luchthaven van Vilnius, waar ze met drones aan het vliegen waren.
Hoe reageert de Litouwse bevolking op deze balloncrisis?
Jurkonis: Sommigen zijn boos, geïrriteerd, geërgerd. Anderen zijn woedend. Sommigen geven de Litouwse regering de schuld vanwege haar besluiteloosheid. Anderen zijn erg boos over de straffeloosheid van het Belarussische regime. Wie vaak reist, voelt deze crisis heel direct. Ik heb twee keer een nacht op het vliegveld moeten doorbrengen in afwachting van een terugvlucht. Dan zie je gezinnen met kleine kinderen op het vliegveld slapen, alleen maar vanwege deze dreiging.
Zelfs het vliegtuig van de Litouwse president is getroffen. En Finnair heeft onlangs een van zijn avondvluchten van Helsinki naar Vilnius geannuleerd. U kunt zich dus voorstellen hoe dit zakenmensen en zelfs mogelijke investeringen beïnvloedt. God verhoede dat er een ongeluk met zo’n ballon gebeurt. Niemand wil een tragedie waarbij een ballon met tabak een vliegtuig raakt.