Knack sprak met de generaal die Che arresteerde: ‘We hakten zijn handen af en stuurden ze naar de Cubanen’

Che in 1959. 'Tijdens zijn laatste nacht gaf hij me zijn Rolex.' © .
Ernesto Rodriguez Amari
Ernesto Rodriguez Amari Journalist en politicoloog

Begin oktober 1967 werd de strijdkreet ‘Patria o muerto’ werkelijkheid voor Ernesto ‘Che’ Guevara. In de Boliviaanse Andes werd hij gearresteerd door Gary Prado Salmón. 50 jaar later zocht Knack-medewerker Ernesto Rodriguez de generaal op in Santa Cruz. Een geschiedenis met een curieuze wending.

Che. Aan drie letters heeft de hele wereld genoeg om te weten over wie het gaat. Ernesto Guevara is ’s werelds beroemdste guerrillero. Een T-shirt uit Zuid-Amerika? Che’s beeltenis staat erop. Een aansteker uit een nachtwinkel waar ook ter wereld? Daar is hij weer. Guevara ging strijdend ten onder, en dat heeft hem 50 jaar na zijn dood nog iconischer gemaakt dan hij bij leven al was.

De Argentijn was een lid van Fidel Castro’s revolutionaire beweging die in 1959 de macht greep in Cuba. Hij bekleedde verscheidene ministersposten, maar verliet Cuba in 1966: de behoefte om elders de revolutie te prediken was groter dan zijn politieke ambitie. Hij trok naar Congo en Bolivia. Daar liep het mis. Op 8 oktober 1967 werd Guevara in de Andes gevat door het Boliviaanse leger – de actie was mee opgezet door de CIA. Hoewel de Amerikanen hem levend wilden, werd hij een dag later geëxecuteerd.

Weten hoe Ernesto ‘Che’ Guevara zijn laatste uren doorbracht, werd voor mij een haast persoonlijke zaak: mijn vader heeft mij naar hem vernoemd. Toen ik het nieuws vernam dat de man die hem in ’67 had gearresteerd al die jaren later was veroordeeld tot huisarrest, wist ik: ik moet naar Bolivia. Acht maanden lang probeerde ik contact te leggen met generaal Gary Prado Salmón.

Ik heb hem niet vermoord. Toen ik buitenstapte uit die school, lééfde Che nog

Het lukte. Plaats van afspraak: Santa Cruz, de grootste stad van het land. Voor me zit een man in een rolstoel. Met deze man bracht Che zijn laatste nacht door, gevangen in het dorpje La Higuera. ‘Hij gaf me zijn Rolex, en een brief voor zijn familie’, vertelt Prado Salmón. ‘En hij zei nog dat zijn beslissing om naar Congo te gaan dé verkeerde keuze van zijn leven was.’

Che Guevara schreef met La guerra de guerrillas letterlijk het handboek voor de guerrillaoorlog. Hoe bent u er toch in geslaagd om hem te vangen?

Gary Prado SalmÓn: De groep die ik leidde, bestond uit 200 militairen. Mijn collega-officieren en ik hadden allemaal een militaire opleiding gekregen van de CIA, waarbij we geleerd hadden om tegen guerrillero’s te vechten. Het verrassingselement was cruciaal. U moet weten: we waren op zoek naar 75 man in een gebied zo groot als Zwitserland. We moesten zo veel mogelijk aanvallen lanceren om hen uit te putten. Dat is uiteindelijk gelukt. Ik moet toegeven dat het in het begin niet makkelijk was. Bij de eerste drie confrontaties hebben patrouilles van het leger de strijd verloren tegen Che en de zijnen. Ze hadden zich laten verrassen. De guerrillero’s namen hun wapens en uniformen af, en stuurden de soldaten in hun onderbroek terug naar de kazerne. Bij elke operatie stierven er guerrillero’s, maar we mogen toch niet vergeten dat er ook zo’n 100 Boliviaanse soldaten zijn gestorven tijdens de strijd tegen Che en zijn Ejercito Liberacion Nacional (ELN).

Omdat we nu eenmaal informatie nodig hadden, lieten we onze soldaten infiltreren in de dorpen en gemeenschappen en probeerden zo te weten te komen waar de guerrillero’s zich schuilhielden. Een van die soldaten had zich op 7 oktober 1967 in de buurt van het dorp La Higuera verstopt, en zag enkele strijders met symbolen van het ELN op hun uniformen rondsluipen. De dag daarop ging hij zo snel mogelijk naar de militaire basis La Esperanza. Hij belde me op en vroeg versterking. Naast soldaten nam ik ook enkele boswachters mee – Vallegrande is onherbergzaam gebied. We gingen naar Quebrada del Yuro, een dal in de buurt van La Higuera. Al snel werden we beschoten. Ik gaf mijn soldaten het bevel om terug te schieten en om zich in verschillende groepen te verspreiden. Twee soldaten liet ik centraal bij onze extra bevoorrading wachten. Na een uur of drie, vier nam een van mijn soldaten contact met me op: hij had twee guerrillero’s gearresteerd. Toen ik bij de gevangenen aankwam, zei een van hen meteen dat hij levend meer waard was dan dood. En toen zei hij: ‘Ik ben El Che.’

Het moet een groot moment voor u zijn geweest.

Prado SalmÓn: Ik had hem totaal niet herkend, zo ondervoed was hij van die maanden in het Boliviaanse gebergte. Hij was gewond aan zijn been. Het eerste wat bij me opkwam was: ‘Bingo!’ Maar ik probeerde mijn emoties te onderdrukken en zo rationeel mogelijk te handelen. Ik vroeg de naam van de andere gevangene. Hij zei dat hij Willy was en uit Bolivia kwam. We spraken kort met elkaar, met respect. Che vroeg me of de gevechten voorbij waren, maar ik zei hem van niet. Mijn soldaten waren nog aan het vechten. Nog niet alle guerrillero’s waren verslagen. Ik beval de soldaten in de buurt om de wapens en de rugzak van Che en Willy mee te nemen. Het wapen van Che had twee kogelinslagen, waardoor hij niet meer in staat was geweest om zich te verdedigen. Ik bracht hem naar een plek in de schaduw. Ik gaf hem water uit mijn eigen drinkbus. Ik vertrouwde niemand: de kans dat Che op dat moment vermoord zou worden met vergiftigd water was groot. Ik liet niets aan het toeval over.

Met Fidel Castro 'Che was vooral in Bolivia omdat er voor hem geen plaats meer was in Cuba.'
Met Fidel Castro ‘Che was vooral in Bolivia omdat er voor hem geen plaats meer was in Cuba.’

Toen het avond werd, liet ik mijn soldaten de strijd staken. Vanuit enkele huizen in de buurt kwamen er indigena-boeren naar ons toe. Ze waren natuurlijk verbaasd dat we Che Guevara hadden opgepakt. Ik vroeg hen om te helpen om al het materiaal mee naar La Higuera te transporteren. Uiteindelijk zijn we naar het dorp gewandeld. Het was een wandeling van een uur of twee. Ook Che heeft die tocht, ondersteund door een soldaat, zelf gewandeld. Ik bracht de gevangenen onder in het schooltje van La Higuera en waarschuwde via de radio mijn baas, kolonel Centero, die elders in Vallegrande verbleef. Hij zei me dat hij ’s anderendaags zou komen. Terwijl ik een soldaat de wacht liet houden bij Che, keek ik toe hoe enkele dorpsvrouwen het eten klaarmaakten. Ook nu wilde ik er zeker van zijn dat Che niet vergiftigd zou worden. Hij was erg verzwakt, en ik wilde dat hij at. Hij vroeg me ook naar sigaretten. Ik gaf hem de mijne, maar die vond hij niet sterk genoeg. Ik liet een soldaat op zoek gaan naar sterkere sigaretten. Zo probeerde ik zijn vertrouwen te winnen.

Hebt u hem op dat moment ondervraagd?

Prado SalmÓn: Nee, maar nadat hij had gegeten, hebben we wel even gepraat. Ik nam wat notities. Che was wat rustiger geworden, maar we moesten alert blijven. De kans dat zijn overgebleven soldaten de school zouden aanvallen om hem te bevrijden was groot. De vraag die op mijn lippen brandde was: ‘Hoe ben jij in godsnaam hier beland?’ Ik heb het hem uiteindelijk op de man af gevraagd. Che zei me dat hij naar Bolivia was gekomen om de onderdrukte indigena-boeren vrij te krijgen en hen hun land terug te geven. Ik zei hem dat hij kennelijk niet goed geïnformeerd was. Dat hij zich uitgerekend in een van de minst bewoonbare regio’s van Bolivia bevond, en dat het grondgebied al jaren in handen was van enkele families. Hier lag niemand wakker van die kwestie! Ik vertelde hem ook dat er in Bolivia eigenlijk al een revolutie was geweest in 1952. Militairen waren toen in opstand gekomen, en ze hadden ervoor gezorgd dat de boeren landbouwgrond kregen en dat de bevolking de kans kreeg om te stemmen bij nieuwe verkiezingen.

Wie heeft deze operatie georganiseerd, wilde ik weten. Che vertelde dat hij niet de enige organisator was geweest, er waren ook andere hooggeplaatsten bij betrokken. Ik vroeg hem daarop of Fidel Castro de bedenker van deze operatie was. Hij heeft daar die avond niet op gereageerd, maar later heeft Castro zelf publiekelijk verkondigd dat het de Cubaanse regering was die samen met Che Guevara de invasie in Bolivia had georkestreerd.

Gary Prado Salmón
Gary Prado Salmón

Bent u iets te weten gekomen over zijn tijd in Congo?

Prado SalmÓn: Ik vroeg hem of hij in andere landen geweest was om de revolutie te organiseren. Hij probeerde de vraag wat te ontwijken, maar vertelde dan toch over zijn reis naar Congo. Hij zei me dat het een vergissing was geweest. Hij dacht dat het in Congo mogelijk zou zijn om een revolutie te ontketenen, maar dat was totaal niet het geval. Che zei me dat hij Laurant Désiré Kabila persoonlijk had leren kennen, maar dat hij geen echte leider was. Hij was er eigenlijk alleen op uit om de macht van Mobutu Sese Seko af te nemen. Che vertelde me dat ze een aantal successen hadden geboekt in de strijd tegen Mobutu, maar dat er heel wat Cubanen bij zijn gesneuveld.

Toen ze uit Congo wilden vertrekken, was dat nog niet zo eenvoudig, zei Che me ook. Na een passage op de Cubaanse ambassade in Tanzania zijn ze naar Praag gegaan, om van daaruit terug te keren naar Cuba. Che zei het niet met zoveel woorden, maar ik wist dat hij in het geheim naar Cuba moest reizen. Fidel Castro had in oktober 1965 bekendgemaakt dat Che Guevara afstand had gedaan van zijn functies bij de Cubaanse overheid én van zijn Cubaanse nationaliteit om in andere landen de revolutie verder te zetten. De avond van zijn arrestatie probeerde Che zijn emoties te verbergen, maar de grimas op zijn gezicht toen hij me zei dat hij uren had moeten smeken om Castro te kunnen spreken op het moment dat hij in Cuba was, kon hij toch niet verbergen. Er was voor Che duidelijk geen plaats meer in Cuba. Die avond begon het mij te dagen: Che was vooral in Bolivia omdat hij dan níét in Cuba was. Niet zozeer omdat hij voor Castro de revolutie wilde voeren in Bolivia.

U bent die nacht bij hem gebleven. Hoe is dat verlopen?

Prado SalmÓn: Na enige tijd durfde hij mij te vragen wat we met hem van plan waren. Ik overtuigde hem ervan dat hij een proces zou krijgen. De nacht ging snel voorbij. Ik had geen oog dichtgedaan. De volgende ochtend arriveerde kolonel Centero. CIA-agent Felix Ismael Rodriguez was met hem meegekomen. Ik bracht uitgebreid verslag uit van de militaire operatie van de dag ervoor. Ook overhandigde ik hem de leren aktetas die we hadden gevonden in de buurt van de plek waar we Che Guevara hadden opgepakt. In die tas vonden we een codeboek dat de naam Victor droeg. We dachten eerst dat het de bijnaam van Fidel Castro was, maar uiteindelijk bleek Victor een medewerker van de Cubaanse radio te zijn. Daarnaast zat er nog een Duits dagboek in dat in het Spaans vertaald was, een beetje geld en enkele foto’s van de guerrillabeweging. Ik vertelde kolonel Centero ook dat er vast nog andere guerrillero’s waren overgebleven, en dat die wellicht nog in Quebrada del Yuro zaten. Daarop stuurde hij me naar daar, om de operatie af te werken. Toen ik buitenstapte uit die school, lééfde Che Guevara nog.

Er zijn hele bibliotheken geschreven over de rol van de CIA in deze operatie. Wat was de rol van CIA-agent Felix Ismael Rodriguez precies?

Prado SalmÓn: Ik kende Felix niet persoonlijk. De ochtend van 9 oktober 1967, daar in de school van La Higuera, was de eerste keer dat ik hem ontmoette. Hij was van Cubaanse afkomst en had in 1959 meegestreden tegen Fidel Castro. Daarna werd hij door de CIA gerekruteerd voor de Brigade 2506. Hij kreeg een training in militaire kampen in Guatemala. Nadien werd hij naar Bolivia gestuurd om het leger te ondersteunen. Hij had de taak gekregen om Che te identificeren. Maar net als ik had hij Che Guevara nog nooit ontmoet. Hij moest zich baseren op foto’s die eerder van hem genomen waren.

Speech voor de VN 'Fidel was wellicht boos op Che omdat hij kritiek uitte op de VN.'
Speech voor de VN ‘Fidel was wellicht boos op Che omdat hij kritiek uitte op de VN.’

Sommigen beweren dat u degene bent die Che Guevara heeft vermoord.

Prado SalmÓn: Nonsens! Er zijn een tiental getuigenissen waaruit blijkt dat een jonge soldaat Che heeft doodgeschoten. Het was op direct bevel afkomstig uit La Paz dat kolonel Centero aan die soldaat de opdracht gaf om Che dood te schieten.

Kijk, enkele maanden eerder hadden we de Fransman Jules Régis Debray en de Argentijn Ciro Bustos gearresteerd. Ze hadden zich bij het ELN van Che aangesloten. Het Boliviaanse leger begon een gerechtelijk proces tegen hen. Gevolg: die twee onbekende personages werden in één klap helden. Linkse intellectuelen van over de hele wereld tekenden een petitie om genade te vragen. President René Barrientos wilde dit niet nog eens meemaken met de veel bekendere Che Guevara. Daarom gaf hij de opdracht om Che te fusilleren. Er werd codetaal voor afgesproken. ‘500’ stond voor ‘Che Guevara’. ‘600’ betekende ‘dood’. ‘700’ betekende ‘levend’. Het bevel dat werd gegeven was ‘500600’. Che moest dood.

Vind u het achteraf bekeken terecht dat het Boliviaanse leger ervoor koos om Che Guevara te fusilleren?

Prado SalmÓn: Het is een feit dat Che Guevara tijdens de Cubaanse Revolutie ook honderden mensen heeft laten fusilleren zonder enig proces. Geen kat die daarover spreekt of schrijft. Bolivia verkeerde op dat moment in oorlog. De regering en het leger konden het zich niet permitteren om in een juridische strijd te belanden, waarbij Che Guevara als de Robin Hood van Latijns-Amerika zou worden beschouwd. Zoals ik al zei: Régis Debray en Ciro Bustos, die onder het bevel van Che Guevara stonden, waren er ook al bijna in geslaagd om de Boliviaanse regering te destabiliseren, vooral door de internationale druk die op de regering werd gelegd. Trouwens, Che Guevara arresteren was één zaak. Een gevangenis bouwen waar hij zijn straf zou uitzitten, was een ander verhaal. Wat Che toen deed, zou vandaag als een terroristische daad omschreven worden.

U gaf net aan dat Che vooral in Bolivia was omdat hij niet langer welkom was in Cuba. Denkt u dat Fidel Castro hem heeft verraden?

Prado SalmÓn: Daar heb ik het later nog over gehad met Benigno, een guerrillero die samen met Che had gevochten. Hij zei me dat ze eerst vijf maanden hadden getraind om in Peru te gaan vechten. Uiteindelijk is Castro van idee veranderd en heeft hij Che gevraagd om de revolutie in Bolivia te organiseren. Che is dan met Benigno en nog wat strijders naar Bolivia gekomen, zonder al te veel voorbereiding. Ze hadden geen goede kaarten om zich te oriënteren, en ze hadden vooral geen steun bij de Boliviaanse bevolking – Che dacht dat zijn naam alleen al voldoende was om de mensen te mobiliseren, maar dat was niet het geval. En verder? Benigno en Che hadden Castro om drie radio’s gevraagd om met elkaar te kunnen communiceren. Ze kregen er maar twee, en ze bleken niet eens te werken. Ze konden wel boodschappen horen, maar ze konden er geen terugsturen. Je zou dat toeval kunnen noemen, maar volgens mij is er meer aan de hand.

Er werd een code afgesproken. 500 was Che. 600 was dood. 700 was levend. Het bevel luidde: 500600

Heeft de Boliviaanse communistische partij Che in de steek gelaten? In Castro’s biografie is te lezen dat Castro zelf met de partijsecretaris heeft gesproken, en hem heeft gevraagd om goed voor Che Guevara te zorgen.

Prado SalmÓn: Fidel Castro heeft inderdaad met de secretaris gesproken, maar hij heeft te horen gekregen dat Che Guevara het leiderschap van het ELN in Bolivia moest overdragen aan de Boliviaanse partij. De secretaris was zeer duidelijk. Als een guerrillabeweging Bolivia zou bevrijden, dan zou het een Boliviaanse guerrillabeweging zijn. Geen guerrilla die door een Argentijn gedirigeerd werd. Castro wist perfect dat nationalistische gevoelens in die tijd een belangrijke rol speelden. Hij of Che Guevara heeft dat advies in de wind geslagen, en daarmee heeft Che zijn eigen graf gegraven. In zijn ogen was hij de commandant van de Cubaanse revolutie, maar door de brief die Castro eerder publiekelijk had voorgelezen, had Che al veel van zijn macht verloren. De kans is groot dat Fidel Castro boos was op Che Guevara nadat die in een magistrale speech voor de Verenigde Naties in 1964 kritiek had geuit op de VN en de organisatie ervan had beschuldigd een dubbele moraal te hanteren. En in zijn ogen steunde de Sovjet-Unie de revoluties in Zuid-Amerika niet genoeg. Castro besefte echter dat Cuba niet kon overleven zonder steun van de Sovjet-Unie. Hij wilde zich distantiëren van Che’s uitspraken.

Na de executie werden Che’s handen afgehakt en zijn lichaam werd in een ongemerkt graf begraven. Waarom?

Prado SalmÓn: We wilden vermijden dat Che een martelaar zou worden in Bolivia. In eerste instantie hadden de Boliviaanse regering en het leger besloten om de identiteit van Che Guevara te laten bevestigen door Argentijnse deskundigen. Die kwamen niet opdagen en het lichaam begon te ontbinden. Dat is de reden waarom we besloten om zijn handen af te hakken en op formol te zetten. We hebben zijn handen opgestuurd naar de Cubaanse overheid. Zijn lichaam begroeven we samen met de andere dode guerrillero’s in de vallei. Zo vermeed de Boliviaanse regering dat de begraafplaats van Che een soort heilige plek zou worden waar sympathisanten van over de hele wereld naartoe zouden komen.

Ondertussen heeft president Evo Morales van La Higuera een toeristische gedenkplaats voor Che Guevara gemaakt. Het schooltje doet op dit moment dienst als museum. Op 9 oktober 2016 heeft Morales zelfs een herdenkingsviering in La Higuera georganiseerd en een standbeeld van Che laten plaatsen.

Welke impact heeft de arrestatie van Che op uw leven gehad?

Prado SalmÓn: Ik heb Che Guevara altijd menselijk behandeld. Na zijn arrestatie en zijn dood ging ik verder met mijn militaire leven. Ik volgde een cursus om mijn graad als kolonel te behalen. Ik ben bekend geworden omdat ik Che Guevara heb gearresteerd, maar persoonlijk vind ik dat ik belangrijker dingen heb gedaan in mijn leven. Ik ben minister van Planning en Coördinatie geweest, en nadien ambassadeur in Groot-Brittannië en de VS. Maar mijn belangrijkste bijdrage aan de Boliviaanse samenleving is het feit dat ik samen met andere militairen sterk geijverd heb om Bolivia om te vormen van een dictatoriaal regime tot een democratie. Ik heb daardoor een tijdje in Paraguay verbleven als politiek vluchteling, maar mijn boodschap werd jaren later wel gerespecteerd. Ik ben ook professor aan de universiteit van Santa Cruz, waar ik internationale betrekkingen doceer.

Che na de executie 'Wat hij toen deed, zou je vandaag terrorisme noemen.'
Che na de executie ‘Wat hij toen deed, zou je vandaag terrorisme noemen.’

Mag ik vragen hoe het komt dat u in een rolstoel zit?

Prado SalmÓn: Op 2 mei 1981 ben ik geraakt tijdens een militaire training door een collega-militair. Hij schoot per ongeluk onderaan in mijn rug. Sindsdien kan ik mijn benen bijna niet meer bewegen.

Klopt het dat er een groep werd gevormd die wraak wilde plegen op de figuren die betrokken waren bij de dood van Che Guevara?

Prado SalmÓn: De enige betrokkene die is doodgeschoten is een Boliviaan die op dat moment ambassadeur in Parijs was. Later heeft een zogenaamde guerrillastrijder zijn dood opgeëist in naam van Che Guevara. Alle andere betrokkenen leven nog of zijn van ouderdom gestorven.

We mogen niet vergeten dat Fidel en Raul Castro maximaal van de dood van Che Guevara hebben geprofiteerd om van hem een mythe te maken en een personencultus te creëren. Voor de Castro’s was Che dood veel nuttiger dan levend. Hij vormde geen bedreiging meer voor hen, maar hij deed duizenden jonge mannen dromen van de kracht van de Cubaanse revolutie.

De Boliviaanse regering heeft u huisarrest gegeven. Hoe komt het dat u nu gestraft wordt?

Prado SalmÓn: De overheid heeft een proces tegen mij aangespannen wegens verraad tegen Bolivia. Ik heb vier jaar huisarrest gekregen. President Evo Morales heeft de rechters onder druk gezet om mij schuldig te verklaren omdat ik Che Guevara heb gearresteerd. Maar ik was op dat moment generaal, ik handelde in opdracht van het leger en de president! Ik zou nooit mijn vaderland verraden. De overheid heeft enkele getuigen opgevoerd die zogezegd kunnen bewijzen dat ik Che heb gefusilleerd. Die mensen kennen mij niet, ze hebben mij hoogstens eens op tv gezien. Een van de getuigen is trouwens uit Bolivia gevlucht, wat nog meer aantoont dat hij geen bewijzen heeft. Nee, ik ben het slachtoffer geworden van president Morales en van de Cubaanse overheid. Wat Cuba vroeger niet in La Higuera heeft kunnen realiseren, probeert het nu te doen. Via politieke invloed weet Cuba onze justitie te onderdrukken. President Morales heeft onze soevereiniteit aan de Cubanen gegeven. Wat Che vroeger niet met de wapens kon bereiken, heeft Fidel Castro via politieke weg gerealiseerd. Met Morales is de invloed van Cuba in Bolivia groot. Onze inlichtingendienst ligt volledig in handen van de Cubanen, ze hebben zelfs een identificatiesysteem ontworpen waardoor ze mensen die tegen de regering zijn snel kunnen opsporen. Het recept dat in Bolivia wordt gevolgd, hebben we eerder in Venezuela gezien. Hier gebeurt precies hetzelfde als wat daar onder president Hugo Chavez is gebeurd. Maar goed, ik heb hoop. Steeds meer Bolivianen beseffen dat wat er nu in Venezuela gebeurt ook ons kan overkomen als Evo Morales aan de macht blijft. Op dit moment staat het socialisme van Bolivia veel te dicht bij het populisme, en dat kan op lange termijn de doodsteek vormen voor onze economie.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content