Joe Biden: een president als een oud paar sloffen

Op 20 januari 2021 wordt Joe Biden de oudste president ooit om de eed af te leggen. Een portret van de saaie oom die erin slaagde een zittende president te verslaan.

Het duurde langer dan verwacht, maar uiteindelijk slaagde Joe Biden erin om een meerderheid van kiesmannen achter zich te krijgen. Voor Biden is het de bekroning van een politieke carrière waarin hij de meest uiteenlopende standpunten, beleidsplannen en strategieën voorstond. Op zijn 78e kon hij zijn allergrootste troef uitspelen: zijn naam is niet Donald J. Trump.

Biden voerde de afgelopen maanden een campagne die ingaat tegen zijn politieke temperament. Doorgaans is hij de man van ontmoetingen en campagne-evenementen, een soort handelsreiziger die met zijn persoonlijke touch en charme de kiezer voor zich wint. Van al die schouderklopjes, knipoogjes en geschudde handen was tijdens de pandemie geen sprake. De Democratische verkiezingscampagne beperkte zich grotendeels tot bijeenkomsten in beperkte kring en online events. In die aanpak schuilde een ijzeren politieke logica: de Democraten positioneerden zich als de partij die het virus wél serieus neemt en de wetenschappers meer inspraak wil geven in het pandemiebeleid. Dan is het politiek onhandig om zelf massaverspreidingsevenementen te organiseren.

Met die aanpak heeft het campagneteam tegelijk Bidens voornaamste zwakte weggewerkt: de neiging om bij momenten volslagen uit zijn nek te lullen. Biden, die als kind hevig stotterde, heeft de gewoonte om bij speeches aan het improviseren te gaan en daarbij cijfers, namen en verhalen door elkaar te halen of op te blazen. Tijdens zijn vicepresidentschap waren Obama’s adviseurs constant beducht voor de Joe Bombs, Bidens schoten voor de boeg die de president geregeld in verlegenheid brachten. Dat chronische gebrek aan discipline kostte hem bij zijn eerste twee presidentscampagnes de kop. In 1988 moest Biden uit de race stappen toen bleek dat hij een van zijn speeches had geplagieerd. En ook in 2008 moest hij al snel de handdoek gooien, nadat hij Barack Obama op nogal onhandige manier had omschreven als ‘de eerste mainstream Afro-Amerikaan die welbespraakt, slim en proper is’.

Net in het tijdperk waarin de minste verspreking binnen de kortste keren in miljoenvoud een eigen online leven gaat leiden, is Biden erin geslaagd om van al te grote calamiteiten weg te blijven. Het speelde ook duidelijk in zijn voordeel dat een van de presidentiële debatten wegviel door de covid-19-besmetting van Donald Trump. En het hielp natuurlijk dat Trump Biden van het begin af aan probeerde neer te zetten als een soort seniele idioot. ‘Trump heeft zijn aanhangers wekenlang voorgehouden dat Biden een kwijlende, dementerende bejaarde was’, zegt Amerikakenner en overtuigd Democraat Paul Verhagen. ‘Dat is het domste wat je kunt doen, want tijdens het debat sprak Biden gewoon in volzinnen, en kwam hij allesbehalve dement over. Biden is geen fantastische debater, maar Trump heeft de verwachtingen op voorhand zo laag gelegd, dat Biden eigenlijk alleen kon winnen.’

De oom zonder sociale media

In cartoons en in imitaties wordt Biden geportretteerd als een soort olijke, ouderwetse grijsaard. Biden is in die karikatuur de typische nonkel die op familiefeesten vervalt in eindeloos uitgesponnen anekdotes uit de tijd dat grammofoon en telegram nog courante datadragers waren. Tijdens de voorverkiezingen voerde Biden campagne met een bus waarop in grote letters ‘No Malarkey’ stond, wat zoveel betekent als ‘geen kletskoek’. Van alle mogelijke termen om Donald Trump te beschrijven, opteerde hij in het debat voor het bijna deemoedige ‘clown’. Die manier van spreken zorgt voor een generatiekloof met jongere kiezers. De Chinees-Amerikaanse komiek Joe Wong verwoordde het al op het correspondentendiner van 2010: ‘Ik heb uw autobiografie gelezen, en vandaag heb ik u ontmoet. Ik vond het boek veel beter.’

Tegelijk was die saaiheid een van Bidens voornaamste verkoopargumenten. Joe Biden is als een paar afgetrapte pantoffels: ze zien er niet uit, maar ze zitten nog steeds verdomd comfortabel, en je wilt het risico niet lopen dat een nieuw paar uitdraait op een teleurstelling. Biden doet zelf niet aan sociale media en krijgt zelden iets mee van het nimmer versagende wapengekletter op Twitter of Facebook. ‘Dat ouderwetse, saaie imago kwam hem deze campagne goed van pas’, zegt Verhagen. ‘Biden heeft misschien niet echt hoogst innoverende ideeën, maar hij tweet tenminste geen samenzweringstheorieën vanaf het toilet. Ik denk dat veel Amerikanen die saaiheid als een verademing ervaren.’

Ondanks – kwatongen beweren: dankzij – zijn saaie en soms wat kolderieke imago heeft Biden een unieke reputatie zowel bij de zwarte gemeenschap als bij de blanke arbeiders, twee kernpublieken van de Democratische Partij. Biden pakt graag uit met zijn jeugdjaren in de mijnstreek van Pennsylvania. Hij werd geboren in een aanvankelijk welgesteld gezin, maar toen zijn vader financiële problemen kreeg, waren de Bidens genoodzaakt naar Delaware te verhuizen. Veel Amerikanen vallen ook voor zijn persoonlijke levensverhaal – Biden verloor zijn eerste echtgenote en dochtertje bij een auto-ongeval. Bidens manier om empathie te tonen en te spreken over persoonlijk verlies is ongetwijfeld een van zijn voornaamste kwaliteiten als politicus.

Bovendien heeft het campagneteam van Biden geleerd van de fouten van 2016. Hij is erin geslaagd de oude Obamacoalitie van hoogopgeleiden, zwarten en blanke arbeiders nieuw leven in te blazen. In tegenstelling tot Clinton scoorde hij beter bij oudere kiezers, en heroverde hij de Rust Belt. Schreeuwde Hillary Clinton in 2016 nog triomfantelijk dat ‘een heleboel mijnwerkers’ dankzij haar weldra werkloos zouden worden, dan heeft Biden beloofd om de bestaande fracking-nijverheid te laten voortbestaan. ‘Een ander voordeel van Biden is dat hij totaal niet woke is’, vervolgt Verhagen. ‘Biden zal arbeiders nooit zeggen dat ze vanwege hun huidskleur een wit privilege hebben. In tegenstelling tot Hillary Clinton, maar ook tot Obama, komt hij niet over als een professor die zijn publiek de les komt lezen.’

Twee uur in de bus

In zijn lange politieke loopbaan had Biden de gewoonte om geregeld met Republikeinen samen te werken. In de jaren zeventig maakte hij naam als tegenstander van de toenmalige busing-programma’s: regelingen om kinderen per bus naar een verderop gelegen school te brengen, en zo voor desegregatie te zorgen. Voor Bidens verzet waren valabele redenen te bedenken – sommige kinderen zaten soms tot meer dan twee uur per dag op de bus – maar met de politiek correcte bril van vandaag lijkt Bidens weerwerk van toen op een stilzwijgende collaboratie. In de jaren negentig was Biden een van de architecten van een bijzonder streng criminaliteitsbeleid. Die nieuwe wetten deden de gevangenispopulatie exploderen. Vooral de zwarte gemeenschap, waar de crackepidemie toen buitenissig huishield, werd het slachtoffer van het three strikes-beleid, waarbij drie bestraffingen steevast tot een zware celstraf leidden. Ironisch genoeg wil Biden als president de wetten die hij toen mee opstelde grotendeels afschaffen.

Ook wat buitenlands beleid betreft, heeft Biden geen duidelijke lijn bewandeld. Hij werd senator als tegenstander van de Vietnamoorlog en stemde tegen de Eerste Golfoorlog, maar later steunde hij wel de Amerikaanse interventie in Joegoslavië. In 2002 overtuigde hij meerdere Democratische senatoren om mee te stemmen voor de Amerikaanse interventie in Irak, een keuze waarvan hij al meermaals afstand heeft genomen. Als vicepresident predikte Biden dan weer terughoudendheid. Hij adviseerde Obama tégen de Amerikaanse raid die Osama Bin Laden uitschakelde. Hij pleitte tegen de NAVO-interventie in Libië van 2011, werkte mee aan de Amerikaanse terugtrekking uit Irak en was een gangmaker voor de nucleaire deal met Iran, al pleitte hij wel voor uitgebreide wapenleveringen aan Oekraïne. Als kandidaat beloofde Biden een hardere lijn tegen Rusland en Turkije, maar hij lijkt wel ruimte open te laten voor een betere relatie met China.

Ondanks zijn ongelukkige opmerking over Obama’s persoonlijke netheid, raakte Obama wel onder de indruk van Biden, die als blanke running mate interessant was in de blanke Rust Belt. Zelf had hij aanvankelijk weinig zin in het vicepresidentschap, dat hem uiteindelijk nationale bekendheid zou geven. ‘Niemand weet nog hoe de vicepresident van Abraham Lincoln heette’, zou Biden gezegd hebben toen hij een eerste keer gepolst werd. Uiteindelijk zouden Obama en Biden een partnerschap vormen, waarin Biden bij grote beslissingen de ultieme adviseur zou worden: de spreekwoordelijke laatste stem voor de president op de knop zou drukken. Obama stemde toe, op één strikte voorwaarde: ‘Ik wil jouw mening horen, Joe, maar dan wel graag in porties van tien minuten.’

Windvaan

Weinigen koesteren hooggespannen verwachtingen over Bidens presidentschap. Hij mist het charisma van leiders als Bill Clinton of Barack Obama. In zekere zin is het tragisch dat net een Average Joe de Amerikaanse democratie moet redden. ‘Biden is een windvaan’, zegt Charles Lipson, professor politieke wetenschappen aan de University of Chicago. ‘Hij draait naargelang van de windrichting. Inhoudelijk staat hij voor vrijwel niets, uitgenomen zichzelf. Dat is ook de reden waarom Donald Trump in de campagne geen vat op hem kreeg.’

De Democratische Partij is intern diep verdeeld. Tijdens de voorverkiezingen dongen wel meer dan 29 kandidaten met de meest uiteenlopende programma’s naar de nominatie. Maar tijdens de campagne stond de partij met ongewone eensgezindheid als één man achter Biden. Vooral de anders zo progressieve linkerflank lijkt de voorbije maanden bijna van het politieke toneel verdwenen. Dat is vermoedelijk stilte voor de storm. ‘Nu Biden de verkiezingen heeft gewonnen, barst de echte strijd binnen de Democratische Partij los’, voorspelt Gary Gerstle, professor Amerikaanse geschiedenis aan Cambridge University. ‘Biden zal er een enorme taak aan hebben om zijn partij tijdens zijn presidentschap bij elkaar te houden. De linkerflank zal onvermijdelijk botsen met het centrum. Dat is niet noodzakelijk een slechte zaak. Franklin Delano Roosevelt, een van de meest gerespecteerde Democratische presidenten aller tijden, heeft zijn New Deal uitgevoerd door een compromis te sluiten binnen een diepverdeelde partij.’

Naar zijn eigen normen presenteert Biden sowieso een bijzonder links programma, dat met zijn Green New Deal en infrastructuurplan bijna rooseveltiaanse proporties krijgt. Volgens een recent verschenen biografie kondigde Biden in een telefoongesprek met Bernie Sanders zijn ambitie aan om ‘de progressiefste president sinds FDR te worden’. Bidens gooi naar het presidentschap voltrekt zich in soortgelijke omstandigheden als Roosevelts eerste verkiezingsjaar: een tijd waarin democratische instellingen kraken en een economische crisis voor miljoenen werklozen zorgt. Ook Franklin Delano Roosevelt gold als een ‘derderangs intellectueel met een eersteklas temperament’.

Tegelijk heeft Biden al duidelijk gemaakt dat hij niets ziet in enorme belastingverhogingen, of in een miljonairstaks. De vermenging van big business en politiek, een eeuwige doorn in het oog van de progressieven, zal onder Biden niet verminderen. Ook Wall Street heeft van president Biden weinig tot niets te vrezen. Voor die centrumkoers valt heel wat te zeggen. Bij de tussentijdse verkiezingen, waarbij de Democraten opnieuw een meerderheid in het Huis van Afgevaardigden veroverden, sprongen de jonge, veelal vrouwelijke, hyperprogressieve nieuwe Congresleden in het oog. Exponent van die jonge generatie is Alexandria Ocasio-Cortez, die ondanks haar prille 31 levensjaren nu al de baarlijke duivel is voor zowat iedereen met een Republikeinse partijkaart. Maar tegelijk veroverden die progressieve nieuwlichters uitsluitend zetels die al naar Democraten gingen. De echte winst voor de Democraten kwam uit de zogenaamde red states, waar veelal gematigde centrumkandidaten zetels veroverden in ‘moeilijke’ districten.

Sowieso wacht president Biden in januari een pandemie, in combinatie met een zwaargehavende economie. Zijn antwoord op de economische uitdaging vertoont opmerkelijke gelijkenissen met de beloftes van Donald Trump in 2016: een enorm infrastructuurplan. Bidens programma bevat investeringsplannen die groene energie en duurzaamheid promoten, en het potentieel hebben om ook Republikeinse gouverneurs te interesseren. Al blijft het koffiedik kijken hoeveel Biden voor elkaar krijgt zonder Democratische meerderheid in de Senaat.

De voornaamste uitdaging om die plannen uit te voeren dreigt institutioneel te worden. Met de benoeming van Amy Coney Barrett hebben zes van de negen rechters in het Amerikaanse Hooggerechtshof nu een conservatieve signatuur. In die samenstelling kan het Hooggerechtshof een blokkeermachine worden voor Democratisch beleid. Niet alleen abortus- of LGBTQ- rechten dreigen ondermijnd te worden, ook de ziekteverzekering en federale infrastructuurplannen zouden via de rechtbanken aangevochten kunnen worden. Biden suggereerde zelf een commissie op te richten waarin beide partijen vertegenwoordigd zijn om het Hof te hervormen. Zonder meerderheid in de Senaat kunnen de Democraten sowieso geen extra rechters benoemen.

Nieuwe strijd

Naar het evenbeeld van de afgetrapte sloffen was Bidens overwinning er een zonder uitstraling, maar finaal wel voldoende om de grote vijand uit het Witte Huis te krijgen. Het werd een politieke overwinning zonder morele victorie. Meer dan zeventig miljoen Amerikanen hebben voor Donald Trump gestemd. Het is maar de vraag of een andere kandidaat dan Biden het zoveel beter had gedaan. Zijn strategie om op centrumkiezers te mikken, in de hoop dat progressieven sowieso wel zouden opdagen, hield steek. Hij is er wel degelijk in geslaagd om een aanzienlijk deel van de blanke arbeiders weer naar het Democratische kamp te halen. Het valt te vrezen dat de grote verdienste van Biden in de voorbije campagne de volgende vier jaar vergeten zal worden.

Het is een slecht bewaard geheim dat Joe Biden het behoudens onvoorziene calamiteiten bij één ambtstermijn zal houden. Dat impliceert dat in 2024 een nieuwe strijd voor de ‘ziel’ van de Democratische Partij zal losbranden. Dan moet blijken of Bidens centrisme de Democratische standaard wordt voor de komende jaren, of de balans naar de progressieve flank zal overhellen. Zijn voornaamste belofte heeft Biden alvast ingelost: hij heeft de verkiezingen gewonnen, en zijn naam is niet Donald J. Trump.