Nu de Israëlische premier Benjamin Netanyahu de militaire leiders van Iran heeft uitgeschakeld, lijkt hij de politieke leiders in het vizier te nemen. Zo schrijft The Economist. De Amerikaanse president Donald Trump roept ondertussen op tot de ‘onmiddellijke evacuatie’ van Teheran.
Het Iraanse regime wordt vaak omschreven als verzwakt, corrupt, failliet en gehaat door zijn eigen bevolking. Staat het op het punt in te storten? Israëls campagne van shock and awe gaat onverstoord door: op 16 juni verklaarde het de ‘volledige luchtoverheersing over Teheran’ te hebben. Een dag later riep de Amerikaanse president Donald Trump op tot de ‘onmiddellijke evacuatie’ van Teheran. De afgelopen dagen stroomden auto’s al massaal de stad uit. Winkels zijn gesloten. Op sociale media vierden sommige Iraniërs de moord op hun generaals met emoji’s van gegrild vlees. De vernedering legt het falen van de militaire strategie van het regime bloot en voedt bij sommigen de hoop op een opstand of staatsgreep — wat kan leiden tot chaos of juist tot nationale vernieuwing.
Toch zal Iran niet snel geneigd zijn te capituleren. Een langdurige oorlog met veel burgerslachtoffers zou de publieke opinie in dit uitgesproken nationalistische land zelfs kunnen mobiliseren, waardoor het regime kan overleven en zijn inspanningen om een kernbom te bemachtigen nog kan opvoeren.
Iran-Irakoorlog
Iran heeft al eerder aanvallen uitgelokt door zijn interne zwakte. Zo startte Saddam Hoessein, toenmalig president van Irak, zo’n 45 jaar geleden de acht jaar durende , bloedige Iran-Irakoorlog, juist in een periode van postrevolutionaire verwarring. Die oorlog joeg honderdduizenden mensen de dood in, maar versterkte de Iraanse machtsstructuur en de greep van de Islamitische Revolutionaire Garde (IRGC), de politieke militie van het regime.
Israëls premier Benjamin Netanyahu hoopt nu dat de Iraniërs in opstand komen. ‘De tijd is gekomen voor het Iraanse volk om zich te verenigen rond zijn vlag’, verkondigde hij. Zijn militaire operatie, ‘Rising Lion’, grijpt terug naar de prerevolutionaire vlag van de sjah, met het Perzische koningssymbool in het midden. De in Londen gevestigde satellietzender Iran International zond zijn oproep rechtstreeks uit in de Iraanse huiskamers.
‘Vijanden van het volk’
De kloof tussen de Iraanse machthebbers en het volk is even diep als in 1979, toen de sjah werd verdreven. Israëls spectaculaire aanval heeft de Iraanse leiders verrast en hun onbekwaamheid blootgelegd. Terwijl Israëli’s bij raketaanvallen worden gewaarschuwd via sirenes om naar de schuilkelders te gaan, krijgen Iraniërs geen enkel alarmsignaal. De succesvolle moorden op generaals in hun slaapkamers konden enkel plaatsvinden met de hulp van hooggeplaatste insiders, een teken van diepe interne verdeeldheid. Vriendjespolitiek en onderling wantrouwen ondermijnen het systeem. Sommigen vergelijken het verval met dat van de decadente Qajar-dynastie, die een eeuw geleden werd omvergeworpen door legerofficier Reza Pahlavi, die een nieuwe dynastie stichtte en Iran de moderniteit binnenloodste.
Na de eerste Israëlische aanvallen drapeerden enkele mensen zich met Israëlische vlaggen en lieten feesttaarten rondgaan.
De autoriteiten proberen de kalmte te bewaren met een ‘business as usual’-benadering. Straatparades voor het Eid al-Ghadeer-feest (dat op 14 juni begon) gingen gewoon door. Toch zijn er tal van tekenen van protest. Na de eerste Israëlische aanvallen drapeerden enkele mensen zich met Israëlische vlaggen en lieten feesttaarten rondgaan. Jonge Iraniërs noemden de gedode generaals ‘vijanden van het volk’, vanwege hun verantwoordelijkheid voor het doden van ongeveer 500 demonstranten in 2022. De dood op 13 juni van luchtmachtchef Amir Ali Hajizadeh werd online gevierd: hij verontschuldigde zich nooit voor het neerhalen van een passagiersvliegtuig vol Iraanse studenten in 2020. De toegang tot sociale media is nu in het hele land beperkt, wat wijst op de paniek in regeringskringen.
Verval
Netanyahu lijkt de strategie te herhalen die in 2024 werd gebruikt om Hezbollah in Libanon te verzwakken, een door Iran gesteunde militie. Na de uitschakeling van de militaire leiders van Iran, zou hij nu de politieke leiders viseren. Sommigen in Israël hopen dat het daaropvolgende machtsvacuüm zal leiden tot een interne strijd tussen de verschillende facties binnen het regime, of zelfs tot een volksopstand in de grote steden, waar eerder al massaal werd betoogd — voor het laatst in 2023.
Maar na de initiële schok, door een waarnemer ‘Irans Pearl Harbor-moment’ genoemd, heeft het regime zich enigszins herpakt. Binnen 18 uur vuurde een nieuwe lichting bevelhebbers honderden raketten af op Israëlische steden — al neemt dat aantal sindsdien dagelijks af.
Voor gewone Iraniërs zijn de risico’s van een opstand te groot. De voorbije twintig jaar hebben ze het meermaals geprobeerd, telkens zonder succes. Het regime is misschien zwak, maar het volk is zwakker. Er is geen gezamenlijke leider of agenda. Oudere generaties klampen zich vast aan slogans als ‘dood aan de vijand’ en aan de sjiitische martelaarsideologie. En als Israël bijvoorbeeld de water- of stroomvoorziening in Teheran zou uitschakelen, tijdens de zomerse hitteperiode , kan de stemming omslaan. Een stijgend dodental onder burgers zou ook nationalistische gevoelens kunnen aanwakkeren. ‘De onafhankelijkheid van Iran mag niet opgeofferd worden uit haat voor de Islamitische Republiek’, verklaarde studentenleider Ali Afshari na de tweede dag van aanvallen.
Opvolging
Ondertussen probeert Hoogste Leider ayatollah Ali Khamenei zijn kamp te versterken. Toen ruzies tussen hardliners en hervormers vorig jaar de stabiliteit van zijn regime bedreigden, liet hij de hervormingsgezinde arts Masoud Pezeshkian tot president verkiezen. Beleidswijzigingen zoals een versoepeling van de hoofddoekplicht, onderhandelingen met Amerika en openheid voor investeringen brachten sommige hervormers weer aan boord. Deze maand sprak zelfs Faezeh Hashemi Rafsanjani, dochter van een oud-president en politiek gevangene, zich uit vóór Mojtaba Khamenei, zoon van de ayatollah, als mogelijke opvolger. Ze vergeleek hem met de autoritaire hervormer Mohammed bin Salman van Saudi-Arabië.
Een burgeroorlog zoals in Syrië of Irak is niet uitgesloten – een angstbeeld voor veel Iraniërs.
Khamenei’s recente preken zijn onheilspellend. Op 13 juni zei hij over Israël: ‘We zullen geen genade tonen voor dat slechte, verachtelijke, terroristische zionistische wezen.’ Tegelijk waarschuwde hij dat zijn opvolgers misschien minder terughoudend zullen zijn: een militair of monarch zou zijn fatwa of religieuze decreet tegen kernwapens wel eens kunnen negeren. Het was tenslotte de sjah die in de jaren 1970 met Irans nucleaire programma is begonnen. Khamenei suggereert dat zijn vertrek een interne machtsstrijd zou kunnen ontketenen tussen geestelijken, hervormers en strijdkrachten. Separatisme kan oplaaien in Koerdische en Azerische regio’s, zoals na de val van de sjah. Een burgeroorlog zoals in Syrië of Irak is niet uitgesloten – een angstbeeld voor veel Iraniërs.
Angst
De spot met het regime na Israëls eerste aanval maakt nu plaats voor angst. Iraniërs delen anoniem evacuatiekaarten van wijken in Teheran. ‘Het voelt alsof wij de enigen zijn die nog overblijven’, zegt een verzorgster nadat Israëlische raketten het gebouw van de nationale omroep bij haar huis hadden getroffen. De autoriteiten zijn begonnen met het rantsoeneren van benzine. Zonder duidelijk alternatief leiderschap en met steeds meer angst, vragen Iraniërs zich af of ze niet beter af zijn met wat ze hebben. Maar een regime dat niets meer te verliezen heeft, kan een nog grotere bedreiging vormen — voor zijn vijanden, zijn buurlanden en zijn eigen burgers.
‘Als het regime in Iran valt door Israël, zal de wereld onveiliger worden’
