Met een grootschalige aanval op Iraanse nucleaire en militaire doelwitten, waarbij Irans twee voornaamste generaals uitgeschakeld werden, lijkt Israël een nieuwe oorlog in het Midden-Oosten te ontketenen. De risico’s op escalatie zijn enorm. ‘Zelfs Ali Khamenei, de Iraanse Opperste Leider, kan zich niet veilig voelen’, stelt militair expert en Midden-Oostenkenner Didier Leroy (Studiecentrum voor Veiligheid en Defensie).
Met grootschalige bombardementen heeft Israël afgelopen nacht de aanval ingezet op Iran. Bij die aanvallen werden minstens twee Iraanse topgeneraals gedood. Volgens Rafael Grossi, het hoofd van het Internationale Atoomagentschap, werd de kerncentrale aangevallen in Natanz, in het centrum van Iran. Iran antwoordde al door drones op Israël af te sturen.
De Israëlische premier Benjamin Netanyahu kondigde in een televisiespeech aan dat de operatie Irans nucleaire infrastructuur, zijn ballistische raketten en militaire capaciteiten moet beschadigen. Netanyahu zei dat de operatie ‘zoveel dagen als nodig’ zal duren.
Militaire mokerslag
‘Israël heeft de doos van Pandora geopend’, zegt Didier Leroy, die aan het Studiecentrum voor Veiligheid en Defensie de militaire verhouding tussen Israël en Iran bestudeert. ‘Het toont zich dronken van macht, en zet zijn tegenstanders onder steeds grotere druk. Zelfs de Amerikaanse president Donald Trump heeft blijkbaar niet genoeg gewicht om Israëls avonturisme tegen te houden.’
Bij de aanval werden Hossein Salami gedood, de opperbevelhebber van de Iraanse Revolutionaire Garde, en Mohammed Bagheri, de stafchef van het Iraanse leger. De manier waarop Israël Irans twee voornaamste militairen uitschakelde, mag gerust een mokerslag voor het Iraanse regime genoemd worden.
In augustus 2024 slaagde Israël erin om Ismail Haniyeh, de politieke leider van Hamas, in Teheran te elimineren. Iran lijkt niet in staat om die enorme kwetsbaarheid weg te werken. ‘Het is duidelijk dat de Israëlische inlichtingendiensten zich grondig in de Iraanse maatschappij hebben geïnfiltreerd’, zegt Leroy. ‘Zelfs Ali Khamenei, de Iraanse Opperste Leider, kan zich niet veilig voelen. Voor Iran is dit de ultieme vernedering.’
Iraanse zwakte
De aanval gebeurde twee dagen voordat Trumps Midden-Oostengezant Steve Witkoff nucleaire gesprekken zou houden met Iran. Die gesprekken zaten al even in een impasse, omdat Iran niet wil ingaan op de Amerikaanse eisen om zijn nucleaire programma terug te schroeven. Iran zelf houdt vol dat zijn nucleaire programma alleen niet-militaire doeleinden heeft.
Dat Israël ondanks die onderhandelingen toch toeslaat, mag niet verbazen. Iran toonde de voorbije jaren tekenen van zwakte. Het kampt met economische problemen en met interne verdeeldheid. De beruchte Iraanse As van het Verzet, de tegen Israël gerichte coalitie van groeperingen waarvan onder andere Hezbollah en Hamas deel uitmaken, werd sinds de Hamas-aanval van 7 oktober gevoelig verzwakt.
Leroy ziet ook een technische reden voor de Israëlische beslissing om nu toe te slaan. ‘Sinds 7 oktober is de politieke kaart van het Midden-Oosten grondig hertekend’, zegt Leroy. ‘Door de val van het Assad-regime in Syrië en de Israëlische aanval op Zuid-Libanon heeft de Israëlische luchtmacht eigenlijk vrij spel. Waar Israël vroeger toelating moest vragen aan Jordanië of Saudi-Arabië om doelwitten in Iran aan te vallen, kan het momenteel vrij opereren in Libanon, Syrië en Irak. Die situatie is tijdelijk, en kan snel veranderen. Dat heeft ongetwijfeld meegespeeld in de beslissing om nu de aanval in te zetten.’
Dikke vrienden
Marco Rubio, de Amerikaanse buitenlandminister, haastte zich om te benadrukken dat Amerika niet bij de aanval betrokken is. De voorbije dagen trok Amerika zijn diplomatieke personeel (gedeeltelijk) terug uit de regio. Donald Trump stelde gisteren nog dat een eventuele Israëlische aanval ‘niet nakend’ was, maar ‘wel eens zou kunnen gebeuren’. De Israëlische actie is een streep door de rekening van Trump, die beweerde dat er een deal in de maak was tussen Iran en Amerika.
Waar Trump en Netanyahu in Trumps eerste ambtstermijn dikke vrienden waren, lijkt de relatie nu wat verzuurd. Bij zijn rondreis door het Midden-Oosten hield Trump nadrukkelijk geen halt in Israël. Toch lijkt het vrijwel ondenkbaar dat Amerika de Iraanse tegenaanval op Israël zomaar zal laten gebeuren. ‘Als Iran een grootschalige raketaanval op Israël lanceert en de Israëlische luchtverdediging in de problemen dreigt te komen, zal Amerika Israël te hulp komen’, voorspelt Leroy. ‘Zelfs als Trump nu razend is omdat Netanyahu hem eigenlijk voor schut zet, kan hij het in eigen land niet maken om Israël niet te helpen.’
De voorbije maanden hield Iran geregeld militaire oefeningen, waarbij het zijn langeafstandsraketten, drones, en zelfs een ondergrondse marinebasis toonde. Vooral de marineoefeningen in maart, waaraan ook Russische en Chinese schepen deelnamen, moesten een ontradend effect hebben. Maar een scenario waarbij Rusland en China Iran te hulp schieten, lijkt Leroy onwaarschijnlijk. ‘China is voor zijn olie niet alleen afhankelijk van Iran, maar ook van de andere landen in de Golf. Ze hebben er geen belang bij om zich nu als verdediger van Iran op te werpen. Ook Rusland heeft andere katten te geselen, zowel in Oekraïne als elders.’
In Amerikaanse kringen leeft grote bezorgdheid over de mogelijke Iraanse respons. Volgens nieuwswebsite Axios zou Witkoff Republikeinse senatoren eerder deze week verteld hebben dat Amerika bezorgd is over het Iraanse vermogen om terug te slaan. Zo wordt er gevreesd dat Iraanse drones en raketten de Israëlische luchtafweer kunnen uitputten – zoals gebeurde bij de Hamas-aanval van 7 oktober. De Iraanse Revolutionaire Garde dreigde er de voorbije weken mee dat ze bij een eventuele aanval zich ook op de Amerikaanse bases in de regio zouden richten.
Verregaande fraude
Met de aanval op Iran vervult Benjamin Netanyahu een ambitie die hij al decennia koestert. Iran is sinds Netanyahu’s begindagen als politicus zijn grote doelwit. Tijdens Trumps eerste ambtstermijn was Netanyahu een van Trumps voornaamste aanjagers om de nucleaire deal met Iran te ondermijnen. ‘Netanyahu heeft de voorbije 25 jaar zijn politieke persoonlijkheid gebouwd op de Iraanse nucleaire dreiging’, zegt Leroy. ‘Het is altijd zijn grote politieke doel geweest om tegen Iran op te treden.’
Het is duidelijk dat de actie tegen Iran Netanyahu’s persoonlijke doelen dient. Er lopen verschillende rechtszaken tegen hem wegens verregaande fraude. De voorbije jaren ondernam hij verschillende pogingen om de rechtsgang te verhinderen, en hij klampt zichzelf vast aan de macht.
Toch is de aanval op Iran meer dan Netanyahu’s strijd om politiek te overleven en de gevangenis te ontlopen, waarschuwt Leroy. ‘Dit is een onderwerp waarover in de huidige Israëlische regering een grote consensus bestaat. En ook bij peilingen in Israël zelf vind je een grote bereidheid om unilateraal op te treden tegen Iran, dat al decennialang een echte dreiging vormt voor Israël.’
Ecologische ramp
Het is vooralsnog moeilijk te voorspellen welke kant het conflict zal uitgaan. Veel zal afhangen van hoe goed Iran zich op de Israëlische aanvallen heeft voorbereid, en in welke mate het in staat is om terug te slaan.
De risico’s van een eventuele escalatie zijn immens. ‘De voornaamste bekommernis zijn de nucleaire faciliteiten die Israël aanvalt’, zegt Leroy. ‘Die kunnen desastreuze gevolgen hebben voor de hele regio. Het is niet ondenkbaar dat die aanvallen voor radioactieve vervuiling zorgen die ook de Arabische Golf kan bereiken. Ook eventuele aanvallen op de olie-installaties kunnen een ecologische ramp ontketenen.’
Leroy wijst op de kwetsbaarheid van veel Golfstaten, die bij zo’n ecologische ramp voor enorme problemen komen te staan. ‘Golfstaten als Qatar of Dubai hebben nauwelijks waterreserves. Als ze door hun reserves heen zitten, moeten ze water uit de Perzische Golf ontzilten. Een ecologische ramp waarbij het water van de Golf vervuild raakt, kan voor een catastrofe zorgen waarvan we de omvang nu nog niet kunnen bevatten.’