Is het staakt-het-vuren tussen Israël en Iran een pauze, of een definitieve stap naar vrede? Veel hangt ervan af of Israël de stap naar de diplomatie kan en wil zetten. ‘Israël is zo efficiënt met zijn militaire strategie dat het bijna altijd voor de militaire optie gaat’, zegt Midden-Oostenkenner Erwin van Veen.
Na een ongemakkelijk begin, waarbij Israël en Iran nauwelijks enkele uren na het staakt-het-vuren weer tot schermutselingen kwamen, lijken beide landen ondertussen het akkoord na te leven. Na hevige druk van Donald Trump – hij ging zelfs even aan het schelden voor de camera’s – lijken de wapens voorlopig te zwijgen.
Toch is het akkoord zeer broos, waarschuwt Erwin van Veen, Midden-Oostenkenner bij het Nederlandse Instituut Clingendael. ‘Deze deal veronderstelt dat Iran terugkeert naar de onderhandelingstafel en daar min of meer capituleert voor de Amerikaanse eisen. Amerika eiste in de onderhandelingen dat Iran zijn volledige nucleaire programma zou opgeven, ook dat voor burgerdoeleinden. Als Iran daarin niet meegaat, kan het offensief snel weer hervat te worden.’
Israël tevreden
Vooral vanuit Israëlisch standpunt kan het staakt-het-vuren opmerkelijk lijken. Militair gesproken had Israël Iran immers in de tang. De Iraanse militaire top werd op de eerste dag al zo goed als geliquideerd. De Israëlische luchtmacht kon zonder al te veel tegenwerking vrij over Teheran vliegen (en bombarderen). Bovendien heeft Israël sinds de Hamasaanval van 7 oktober 2023 de zogenaamde As van het Verzet bijna helemaal uitgeschakeld. Had Israël voorheen steeds aanvallen van Hezbollah en Hamas te duchten, nu kan het zich volledig op Iran richten.
Die situatie is tijdelijk. Het lijkt voor de hand te liggen dat Iran er alles aan zal doen om zijn verdediging opnieuw op orde te krijgen. Het is opmerkelijk dat Israël nu bereid lijkt zijn grote vijand opnieuw overeind te laten krabbelen. ‘Die toestand kan nog jaren duren,’ vermoedt Van Veen. ‘Het kost tijd en geld om een luchtverdedigingssysteem op te zetten. Bovendien kun je je de vraag stellen of het überhaupt de moeite waard is, als je ziet hoe gemakkelijk Israël de Iraanse luchtverdediging heeft vernietigd.’
Officieel lijkt Israël tevreden met hoe de operatie is verlopen. Het was sowieso niet gebaat bij (opnieuw) een lang aanslepend conflict. ‘Er is sprake van een zekere oorlogsmoeheid’, zegt Van Veen. ‘Dit is al het vierde conflict in minder dan twee jaar dat Israël aangaat. Ze pakken nu de overwinning, zelfs als het duidelijk is dat het op langere termijn een strategisch drama kan worden.’ Volgens de Israëlische krant Haaretz zou Netanyahu van plan zijn om de Gazaoorlog te beëindigen en dan nieuwe verkiezingen uit te schrijven.
Van krachtpatser naar schietschijf: hoe Iran in sneltempo zijn machtspositie verloor
Kwetsbaarheden
Tegelijk vertoont Israël duidelijke kwetsbaarheden. Er zijn de enorme uitgaven om het grondgebied te verdedigen. Het kost dagelijks ongeveer 200 miljoen dollar (ongeveer 172 miljoen euro) om de oorlog met Iran gaande te houden. Het aantal receptoren waarmee Israël zijn formidabele luchtafweer bewapent, was al gevoelig aan het slinken. Dat zou Israël op termijn kwetsbaar kunnen maken voor Iraanse beschietingen.
Eens te meer is gebleken dat Israël voor cruciale capaciteiten volledig aangewezen is op de Verenigde Staten. Ook nu moest Amerika de zwaarste bombardementen voor zijn rekening nemen – en dan nog is het onduidelijk in welke mate de Amerikaanse aanval effectief is gebleken. Israël blijft dus afhankelijk van zijn vermogen om Amerika mee in het bad te sleuren. Dat lukt Israël momenteel wonderwel, maar dat kan veranderen.
Bovendien is de stille hoop dat het Iraanse regime door deze aanval aan het wankelen zou gaan – voorlopig – niet uitgekomen. Er waren vooralsnog geen grootschalige protesten en het Iraanse leger en de Revolutionaire Garde zijn ook na de uitschakeling van hun bevelhebbers min of meer blijven functioneren.
De vraag is natuurlijk wat Iran met het al verrijkte uranium heeft gedaan. De kans is niet gering dat het regime geanticipeerd heeft op een mogelijke aanval en het uranium elders heeft ondergebracht. ‘Israël en Amerika hebben Iran aangevallen terwijl ze nog aan het onderhandelen waren’, zegt Van Veen. ‘Het is goed mogelijk dat Iran daaruit leert dat het alleen met een kernwapen veilig is, en dat het er alle baat bij heeft dat zo snel mogelijk te ontwikkelen. Het alternatief is dat de Israëli’s, wanneer het ze even uitkomt, opnieuw langs vliegen om de boel in puin te leggen, zoals ze dat al zo lang in Gaza en Libanon doen.’
Strategische Catch-22
Zo sterk Israël is in het ontplooien van militaire macht, zo onbeholpen stelt het zich doorgaans op wanneer het aan de onderhandelingstafel aanschuift. Dat fenomeen dreigt zich ook nu weer te herhalen. ‘Israël zit in een soort strategische catch-22’, zegt Van Veen. ‘Het is zodanig efficiënt met zijn militaire strategie dat het bijna altijd voor de militaire optie gaat. Vervolgens slaagt het er niet in om diplomatieke compromissen te sluiten, waardoor je natuurlijk weer nieuwe bedreigingen voor jezelf creëert.’
Daarbij komt onvermijdelijk ook de Palestijnse kwestie opnieuw op tafel. ‘Israël heeft geen enkel plan om de bezetting te beëindigen’, zegt Van Veen. ‘Het wil gewoon zo veel mogelijk grondgebied annexeren en zo veel mogelijk Palestijnen op de vlucht jagen. Zolang dat gebeurt, kan Israël niet veilig zijn. Zonder de Israëlische bezetting zou Iran nooit de kans gehad hebben om banden met Hamas aan te halen.’
Het is bovendien maar de vraag wat dit staakt-het-vuren betekent voor de positie van Israël in de regio. Vóór de Hamasaanval van 7 oktober 2023 was Israël goed op weg om de relaties met andere landen in het Midden-Oosten te normaliseren. Met de Abraham-akkoorden besloten vier Arabische landen al relaties met Israël aan te gaan. Vooral met Saudi-Arabië leek Israël hechtere banden te smeden. ‘Zolang de situatie in Gaza niet verbetert, kunnen landen als Saudi-Arabië niet in zee gaan met Israël’, zegt Van Veen. ‘Het is duidelijk dat veel Arabische landen niet goed weten wat ze met het Israëlische gedrag aan moeten. Aan de ene kant vinden ze het natuurlijk niet erg dat Iran nu de rekening gepresenteerd krijgt voor zijn gedrag. Maar tegelijk denken ze ongetwijfeld: de volgende keer zijn wij misschien aan de beurt.’
