Hoe Ruslands eerste transgender presidentskandidaat deel werd van de Russische informatieoorlog

Ze was Ruslands eerste transgender mensenrechtenadvocaat. In de jaren 2000 legde ze het Kremlin het vuur aan de schenen, en steunde ze Oekraïne in zijn strijd om los te komen van zijn Sovjetverleden. Maar sinds de annexatie van de Krim werkt de organisatie van Maria Bast en haar echtgenote Joelija Archipova stiekem samen met de Russische inlichtingendiensten. Dat blijkt uit onderzoek van Knack, op basis van honderden e-mails over meer dan tien jaar.

Toegegeven, de website van de Associatie van Russische Advocaten voor de Mensenrechten zou een digitaal likje verf kunnen gebruiken. Qua lay-out en kleurenpalet nodigt de webstek niet uit tot een uitgebreide lezing.

Maar wat de website van de Associatie tekortkomt in pixels, maakt ze goed in vlijt. Sinds 2007 publiceert de organisatie tal van verslagen over mensenrechtenschendingen, discriminatie en corruptie. Er is een hotline en een whatsappnummer voor Russen die zich in hun rechten gekrenkt weten. De organisatie stelt zich tot doel ‘een effectief herstel van de geschonden rechten en vrijheden van de concrete persoon’ na te streven.

Drijvende kracht achter de organisatie is Maria Archipova-Bast. Zij was in 2013 Ruslands eerste transgender mensenrechtenadvocate. De dagelijkse leiding en communicatie van de Associatie is in handen van haar echtgenote Gjoeljara Goesejnova – die in de communicatie doorgaans de naam Joelija Archipova gebruikt.

Oppositie

Maria Bast gaat al even mee in de Russische mensenrechtenbeweging. In de jaren 2000 beweegt Bast – op dat moment nog onder de naam Jevgenij Archipov – zich binnen de Russische oppositie. Dat bewegen is redelijk letterlijk: ze associeert zich met zowat elke denkbare buitenparlementaire oppositiepartij. Ze leidt een lokale jeugdafdeling van de sociaal-liberale partij Jabloko. Ze treedt op als advocaat voor Ander Rusland, de bonte coalitie van oppositiebewegingen waarvan zowel Garri Kasparov als de nationaalbolsjewistische schandaalschrijver Eduard Limonov deel uitmaken, en voor de Solidarnost-beweging van de in 2015 vermoorde Boris Nemtsov.

In 2010 breidt Bast haar actieterrein uit naar Oekraïne, op dat moment nog een toevluchtsoord voor Russische politieke vluchtelingen. In Rusland is politiek activisme dan al onmogelijk, meent Bast. ‘Het maatschappelijk middenveld (…) staat voor het overgrote deel onder controle van de veiligheidsdiensten.’ Ze toont zich uiterst Oekraïensgezind. Met haar organisatie Sobornaja Oekraïna (Soeverein Oekraïne) moedigt ze Oekraïners aan om zich los te weken van Rusland. Ze waarschuwt voor de autoritaire tendensen van de toenmalige president Viktor Janoekovytsj, en frequenteert ultranationalisten als Dmytro Korchynsky. ‘In Rusland was ik voorstander van radicale actie, maar daar wonnen de voorstanders voor vreedzaam protest het pleit,’ vertelt Bast daarover. ‘Ik vreesde dat in Oekraïne hetzelfde zou gebeuren.’

In 2009 probeert de Moskouse balie haar statuut als advocaat in te trekken. En als Poetin in 2012 terugkeert naar het presidentschap, wordt de repressie geleidelijk aan opgevoerd. Bast verdedigt onder andere betogers die vervolgd worden voor hun deelname aan de Bolotnaja-rellen van 2012. Door haar activisme komt ze in het vizier van de autoriteiten. Ze krijgt meermaals te maken met fysieke agressie en bedreigingen.

Transitie

Na de succesvollle verdediging van enkele beklaagden van de Bolotnaja-zaak, neemt Bast een nog grotere stap. Ze kiest ervoor om voortaan als vrouw door het leven te gaan. In september 2013 kondigt ze aan dat ze niet langer Jevgenij Archipov, maar Maria Bast zal heten. Via sociale media praat ze openlijk over haar hormoonbehandelingen en operaties. Haar nieuwe familienaam ontleent ze aan Bastet, de Egyptische godin van de vruchtbaarheid die afgebeeld wordt als een kat – al zal ze ook de naam Archipova blijven gebruiken. ‘Ik hou gewoon van katten,’ is haar droge uitleg.

Die transitie is niet zonder gevolgen. Want in 2012 draait het Kremlin de duimschroeven aan. Voortaan propageert de Russische overheid ‘traditionele waarden’, die Rusland moeten onderscheiden van het ‘decadente Westen’. Drie maanden voor Basts aankondiging heeft de Doema immers de beruchte anti-lgbt-wet aangenomen, die het verbiedt om ‘niet-traditionele waarden’ als normaal voor te stellen. Tien jaar later zal de Doema ‘de internationale lgbt-beweging’ uitroepen tot ‘extremistische organisatie’. Sinds 2023 is het in Rusland zelfs verboden om van geslacht te veranderen.

Bast verbindt meteen een opmerkelijke ambitie aan haar nieuwe identiteit: ze wil deelnemen aan de presidentsverkiezingen van 2018 en daarbij Vladimir Poetin het vuur aan de schenen leggen. Maar tot een echte kandidatuur komt het nooit.

Rusland zal helpen

Achter de schermen maakt Bast een zo mogelijk nog opmerkelijkere stap. Want vanaf april 2014 duikt de Associatie van Russische Advocaten voor de Mensenrechten op in de interne e-mailcorrespondentie van Pravfond, een diasporaorganisatie die gelinkt is aan de Russische overheid. Die e-mailserver kwam in handen van de Deense publieke omroep DR, en werd gedeeld met een verzameling internationale media. Uit Dear Compatriots, het onderzoek waaraan ook Knack deelnam, blijkt dat Pravfond banden heeft met de Russische inlichtingendiensten. Het fonds opereert als diasporaorganisatie, maar financiert propaganda, desinformatie en beïnvloedingsoperaties. En het heeft een bovengemiddelde interesse voor de toestand in Oekraïne.

Kort na de Russische annexatie van de Krim start de Associatie van Advocaten met de campagne Rossija Pomozjet (‘Rusland zal helpen’). Dat programma geeft Oekraïense vluchtelingen in Rusland juridische bijstand. Het is ontstaan uit wroeging, stelt Bast tegenover Knack. Omdat volgens haar de radicale Oekraïense bewegingen die ze voorheen steunde niet bepaald vriendelijk bleken voor de lgbt-beweging of voor Russischgezinde Oekraïners. Het is een hoogst opmerkelijke, totale omkering van waar ze kort daarvoor nog voor stond.

Volgens Joelija Archipova, die de communicatie voor de Vereniging verzorgt, is de communicatie met Pravfond puur praktisch. ‘Het fonds voorziet financiering voor Russen die in het buitenland wonen en naar huis terug willen, bijvoorbeeld voor een behandeling,’ aldus Archipova. ‘We verwijzen mensen alleen maar door.’

Hoe Rusland zijn diaspora inzet als vijfde kolonne

Maar uit het e-mailarchief van Pravfond blijkt dat de samenwerking tussen de Associatie en Pravfond een stuk verder gaat. Zo bevat het archief een overeenkomst, gedateerd op 19 augustus 2014, tussen Joelija Archipova en Igor Panjovkin, die dan adjunct-directeur van Pravfond is. Volgens dat contract krijgt de Associatie 900.000 roebel (op dat moment ongeveer 18.675 euro) voor ‘het opstellen van een mensenrechtenrapport, bestemd voor het VN-Comité tegen foltering, zowel in het Russisch als in het Engels’.

De e-mails bevatten eveneens een contract ter waarde van 3,85 miljoen roebel (op dat moment ongeveer 52.000 euro), gericht aan de Associatie, op naam van Archipova, dat ingaat op 1 maart 2015. Dat contract correspondeert met een aanvraag van 4 februari 2015, waarin Archipova het project voorstelt en de werkingskosten van de associatie op datzelfde bedrag inschat.

Gevraagd naar een reactie noemt Archipova het een ‘absolute leugen’ dat haar project enige financiering van buitenaf ontving. Het wordt enkel betaald met lidgeld van de Associatie, stelt ze. Wanneer Knack haar het contract in kwestie voorlegt, reageert ze dat het ‘duidelijk een vervalsing is’.

Mensenrechtenrapporten

Naast juridische hulp voor Oekraïners, verzorgt de Associatie van Advocaten rapporten over de toestand van de mensenrechten in Oekraïne. Die rapporten, die aan Pravfond worden bezorgd, leggen opmerkelijke prioriteiten.

Op 28 april 2014 stuurt de Associatie bijvoorbeeld een ‘speciaal verslag’ aan Pravfond, waarin over ‘wijdverspreide schendingen van de mensenrechten en de vrijheden’ in Oekraïne wordt gesproken. Volgens dat verslag ligt ‘de volledige verantwoordelijkheid voor wat er in de regio’s van Oekraïne gebeurt bij de autoriteiten in Kiev’. Wat verder staat ook: ‘De retoriek en daden van de Kiev-autoriteiten zijn openlijk neonazistisch van aard.’

Het rapport eindigt met een volledige legitimering van de Russen: ‘De positie van Rusland is volledig gerechtvaardigd en in lijn met de normen van het internationaal recht, de principes van rechtvaardigheid, humanisme, de naleving van mensenrechten en vrijheden die noodzakelijk zijn in een democratische samenleving. Rusland staat borg voor de mensenrechten en vrijheden en treedt op als belangrijkste afschrikmiddel tegen etnische en strafoperaties tegen de Russischtalige bevolking van Oekraïne.’

Het rapport valt bijzonder in de smaak bij Pravfond. Adjunct-directeur Igor Panjovkin feliciteert Bast met haar werk. ‘Ons fonds is bereid om een wederzijds voordelige samenwerking aan te gaan’, laat Panjovkin weten. Een week later neemt Joelija Archipova contact op voor een afspraak. ‘We zijn bereid om over de mogelijkheden en de vorm van onze samenwerking te spreken’, schrijft ze. ‘Ik ben bereid u te ontmoeten en te bekijken hoe u ons gezamenlijke werk ziet.’

Waarom Rusland een propagandakanaal op een Belgisch adres vestigde

‘Foute boel’

Pravfond is erg geïnteresseerd in mensenrechtenrapporten in Oekraïne. Op 5 mei 2014 meldt Sergej Pantelejev, die als adviseur optreedt voor het fonds, aan Panjovkin dat Pravfond ‘een pan-Oekraïens netwerk’ heeft gecreëerd dat ‘informatie voorziet’ over mensenrechtenschendingen in Oekraïne, geheel met eigen website en Facebookpagina. Pantelejev, die uit de Oekraïense regio Loehansk komt, staat sinds 2023 op een sanctielijst als lid van de Russische inlichtingendienst GROe.

Aanvankelijk bestaat er bij Pravfond enige twijfel over de wenselijkheid van die samenwerking met de Associatie van Advocaten. Ter voorbereiding van de eerste ontmoeting bezorgt Pantelejev een verzameling artikels met informatie over Bast aan Igor Panjovkin. Hij wijst erop dat Jevgenij Archipov – hij staat erop Maria Archipova-Bast bij haar deadname te noemen – transgender is, die bovendien getrouwd is met een vrouw. ‘Kortom, een totaal foute boel’, schrijft Pantelejev. ‘Mijns inziens kunnen we ons hier uit principe niet mee verbinden.’

Toch blijkt de samenwerking met de Associatie van Advocaten interessant voor Pravfond. ‘We hebben het probleem dat Rusland voortdurend rapporten opstelt “voor intern gebruik” (…) die op internationale platforms niet serieus worden genomen’, schrijft Pantelejev in een interne e-mail op 2 december 2014. ‘Ik hoop van harte dat we met hun hulp uiteindelijk een mechanisme zullen vinden om dit probleem op te lossen.’

Ook in de daaropvolgende maanden en jaren blijft de Associatie rapporten schrijven die aan Pravfond worden doorgestuurd. De Associatie wil aan die rapporten ruchtbaarheid geven, en overlegt met Pravfond om samen een persconferentie te organiseren. Ze wijst erop dat Oekraïne en westerse landen uiterst kritisch zijn voor de Russische betrokkenheid in Oekraïne.  ‘We moeten stappen zetten ter verdediging van Rusland’, schrijft Joelija Archipova in een e-mail.

Na de publicatie van een van Basts rapporten besluit het VN-comité tegen foltering een onderzoek naar mogelijke gevallen van foltering in Oekraïne te openen. ‘Uitstekend! Verheugd! Goed gedaan!’ antwoordt Panjovkin per e-mail.

‘Abnormaal’

Het is niet zo dat de Associatie plots volledig in de pas van het Kremlin loopt. Archipova-Bast blijft een voorvechter van lgbt-rechten in Rusland. De vereniging geeft wel degelijk juridische bijstand aan Oekraïners die naar Rusland zijn gevlucht. Er is kritiek op het Novorossija-project van radicale Russische nationalisten als Igor Strelkov en Aleksandr Doegin, die het Oosten van Oekraïne willen bezetten en inlijven bij de Russische federatie. Maar tegelijk is de Associatie opmerkelijk mild voor het Russische buitenlandbeleid. Er komt bijvoorbeeld geen enkele kritiek op de Russische annexatie van de Krim.

Vanaf 2015 richt Archipova-Bast haar aandacht op het lot van Russische gevangenen in Amerikaanse cellen. Daarbij focust ze op Viktor Boet, de wapenhandelaar die in 2011 veroordeeld werd tot een celstraf van 25 jaar. Pravfond betaalde minstens 260.000 dollar (op dat moment ongeveer 196.000 euro) voor Boets advocatenkosten. Hij zou in 2022 geruild worden voor de Amerikaanse basketbalspeelster Brittney Griner. De Associatie maakt zich ook sterk voor Maria Boetina, de politieke activiste die in 2018 veroordeeld werd omdat ze in opdracht van een Russisch parlementslid in de Amerikaanse National Rifle Association was geïnfiltreerd. Boetina werd in oktober 2019 gedeporteerd naar Rusland. Na haar terugkeer kreeg ze een job als presentatrice op propagandazenders als RT en Pervy Kanal, en werd ze verkozen in de Doema voor Verenigd Rusland, de partij van Vladimir Poetin.

Een Russisch diasporafonds betaalde de advocaat van een FSB-huurmoordenaar

Bepaalde activiteiten balanceren op de rand van het letterlijke inlichtingenwerk. Zo signaleert de Associatie in november 2016 de Russische mensenrechtenorganisatie Agora, die actief is op de Krim. Agora heeft een ‘liberale benadering’ en ‘ijvert ervoor dat de Krim niet in Rusland zou opgaan’, waarschuwt Archipova in een e-mail aan Pravfond.

De Associatie verdedigt haar beslissing om samen te werken met Pravfond. ‘Onze interactie beperkt zich tot werkgerelateerde onderwerpen en het aangeven van problemen waar systemische oplossingen nodig zijn,’ reageert Joelija Archipova per mail. Wanneer we haar benaderen, ontkent ze aanvankelijk op de hoogte te zijn van de sancties tegen Pravfond. Vervolgens noemt ze de sancties tegen Pravfond ‘abnormaal’: ‘Ze voeren geen imperialistische politiek’, antwoordt Archipova per mail. ‘We hebben geen weet van eventuele agressie van hun kant.’

Geloofwaardigheid

Op het eerste zicht lijkt het absurd dat een transgender advocate met een dusdanig uitgesproken oppositieprofiel ingeschakeld zou worden voor inlichtingenwerk. Tegelijk heeft zo’n samenwerking duidelijke voordelen. Als transgender advocate, met een bewezen trackrecord van mensenrechtenactivisme en problemen met de Russische autoriteiten, heeft Bast een zekere geloofwaardigheid. Ze heeft alvast geen typisch profiel.

Rapporten over mensenrechtenschendingen in Oekraïne hebben wel degelijk waarde voor de inlichtingendiensten. Door de nadruk te leggen op wat er aan Oekraïense kant verkeerd loopt – en er zijn schendingen aan Oekraïense kant – probeert Rusland de aandacht weg te nemen van de nochtans flagrante reeks aanvallen die het sinds 2014 tegen Oekraïne voert. Het (absurde) narratief dat Oekraïne Russischtaligen naar het leven zou staan, is een van de voornaamste manieren waarop Rusland zijn agressie tegen Oekraïne rechtvaardigt.

In oktober 2021 ontvlucht Bast naar eigen zeggen Rusland. In augustus 2022 wordt ze op een federale opsporingslijst geplaatst.

‘Etnische klopjacht’

Bast benadrukt in een reactie aan Knack dat ze de Russische invasie van Oekraïne niet steunt. ‘Ik vind het disproportioneel om Oekraïne te bombarderen vanwege enkele rechtsextremisten.’ Maar tegelijk lijkt de Associatie vooral te sympathiseren met Russen buiten Rusland die door de sancties geraakt worden.

Toch blijkt de invasie een aanleiding voor de Associatie om de banden met Pravfond opnieuw aan te halen. Op 9 april 2022 biedt Joelija Archipova aan om mee te helpen om de sancties te omzeilen: ‘ik heb de mogelijkheid om te helpen met de levering van bijna alle noodzakelijke elektronische componenten (…) reserveonderdelen en van apparatuur die in Rusland worden gebruikt en voorheen in het buitenland zijn gekocht,’ schrijft Archipova. ‘Dit kan via derde landen of direct via mezelf. Laat me weten als ik hiermee kan helpen.’

In augustus 2022 publiceert de Vereniging van Advocaten een rapport waarin Volodymyr Zelensky beschuldigd wordt van een etnische klopjacht op Russen. Bast is boos dat landen als Letland, Bulgarije en Finland inreisvisa voor Russen weigeren. ‘Zelensky heeft de Russen uitgeroepen tot een object van uitroeiing en verbanning’, schrijft ze in het rapport. ‘Net zoals de nazi’s ooit opriepen tot het uitroeien van alle Joden, zo doet Zelenksy dat vandaag tegenover de Russen. Het is een eerlijke vraag om te stellen: zijn Vladimir Poetins acties om Oekraïne te denazificeren gerechtvaardigd?’

Oprecht medeleven

Maar Pravfond lijkt niet geïnteresseerd in een nieuwe samenwerking. Het contact wordt nagenoeg kolderesk wanneer Joelija Archipova op 21 november 2022 Panjovkin mailt dat ze ‘informatie van een geverifieerde bron’ heeft gekregen dat er ‘een nakende moordpoging op Poetin’ is. ‘Laat het maar weten aan de FSB (veiligheidsdienst, opvolger van de KGB, nvdr)’, is het laconieke antwoord van Panjovkin.

In april 2024 zoekt de Associatie van Advocaten een laatste keer contact. Maria Bast, die tijdelijk in Georgië woont, kampt met ernstige gezondheidsproblemen, zo bericht haar echtgenote. Bast klaagt over ‘slapeloosheid, meer dan 10 kilo gewichtsverlies, reflux, hartritmestoornissen en een maagzweer’, aldus Archipova, die suggereert dat Bast misschien vergiftigd is. Pravfonds antwoord is eerder afstandelijk. ‘Aanvaard alstublieft mijn oprechte medeleven’, schrijft Panjovkin.

Wanneer Archipova vraagt of Pravfond financieel kan helpen bij een repatriëring naar Rusland, antwoordt Panjovkin dat de organisatie ‘geen echte mogelijkheid om te helpen’ heeft aangezien ze onder de sancties valt. Panjovkin, die eind augustus zal overlijden aan een slepende ziekte, laat nog weten: ‘Op menselijk vlak leef ik erg met u mee.’

Dear Compatriots is een samenwerking van ABC Australia, BIRD.BG, Buro Media, Context Romania, Delfi Estonia, DR, El Periódico, Göteborgs-Posten, Investigative Centre Jan Kuciak, Inside Story, Irish Times, IrpiMedia, IStories, Knack, KRIK, Le Monde, LRT, Nekā personīga (TV3 Latvia), NRK, OCCRP,  Der Spiegel, Der Standard, ZDF, Paper Trail Media, Re:Baltica, RISE Moldova, SVT, YLE, Frontstory.pl, VSquare.org, investigace.cz, Dagbladet Information