Importtarieven, diplomatieke druk en militaire dreigementen: tijdens zijn tweede ambtstermijn lijken voor Donald Trump alle middelen toegestaan om de strijd tegen fentanyl te voeren. Wat ooit begon als een drugsprobleem op het Amerikaanse platteland, geldt tegenwoordig als Amerika’s politieke breekijzer.
Laat het maar aan Pam Bondi om de verwezenlijkingen van Donald Trump in de verf te zetten. Tijdens een kabinetsvergadering eind april riep de Amerikaanse minister van Justitie, een van Trumps loyaalste cheerleaders, de president uit tot redder van de natie.
In de eerste honderd dagen Trump is er immers meer dan 3400 kilo fentanyl aan de Amerikaanse grenzen onderschept. Op die manier, zo stelde Bondi, had Trump in zijn eerste honderd dagen maar liefst 258 miljoen (!) mensenlevens gered – een heuse prestatie, als je weet dat er ongeveer 340 miljoen Amerikanen zijn. ‘Als Trump zo doorgaat met levens redden, zal de dood tegen augustus ophouden te bestaan’, observeerde komiek Michael Kosta in het satirische tv-programma The Daily Show.
Bondi’s opmerkelijke rekenkunde neemt niet weg dat de strijd tegen de harddrug een van Trumps absolute beleidsprioriteiten is. Toen Trump op 1 februari vanuit het niets invoerheffingen oplegde aan Mexico, Canada en China, presenteerde hij die beslissing als een maatregel in zijn strijd tegen de drugssmokkel. Ook wanneer in maart de heffingen op postpakketjes uit China en Hongkong fors werden verhoogd, stelde Trump dat voor als een maatregel om de illegale trafiek van fentanyl tegen te gaan.
‘Fentanyl is vandaag een van de centrale onderwerpen van Trumps diplomatie’, zegt Vanda Felbab-Brown, die zich als expert internationale criminaliteit aan de Brookings Institution verdiept in de internationale drugshandel. ‘Het drugsbeleid maakt al veel jaren deel uit van het Amerikaanse buitenlandbeleid, maar het was nooit eerder zo belangrijk. Trump wil de toevoer van fentanyl tot nul herleiden.’
Een hit voor minder dan een dollar
De opioïdencrisis heeft de voorbije twee decennia een spoor van vernieling door de Verenigde Staten getrokken. Volgens de Centers for Disease Control and Prevention (CDC) stierven tussen 1999 en 2022 maar liefst 727.000 Amerikanen als gevolg van een overdosis opioïden. Fentanyl was vorig jaar verantwoordelijk voor maar liefst 48.422 doden. Het is de meest voorkomende doodsoorzaak bij Amerikanen tussen 18 en 45 jaar. Waar de opioïdenepidemie eerst vooral in verpauperde plattelandsregio’s woekerde, treft fentanyl alle geledingen van de samenleving. Ook wereldsterren als Prince en Tom Petty overleden aan een overdosis fentanyl.
De opioïdencrisis, de grootste gezondheidscrisis in de geschiedenis van de VS, begon in de jaren negentig toen de Amerikaanse wetgeving aangaande pijnstillers onder invloed van de farmaceutische lobby werd geliberaliseerd. Gehaaide bedrijven als Purdue Pharma voerden agressieve marketingcampagnes waarbij zware pijnstillers gepresenteerd werden als huis-tuin-en-keukenmiddel. Miljoenen Amerikanen raakten op doktersvoorschrift verslaafd aan zware opiaten. Dat liberale voorschrijfgedrag maakte miljoenen Amerikanen kwetsbaar voor nieuwe drugs. Velen van hen raakten verslaafd aan heroïne, dat vanaf de jaren 2010 in enorme hoeveelheden vanuit Mexico werd geïmporteerd.
De situatie ontspoorde helemaal toen fentanyl, oorspronkelijk ontwikkeld als pijnstiller en verdovingsmiddel voor kankerpatiënten, vanaf 2014 de Amerikaanse markt overspoelde. De drug is spotgoedkoop – het kost minder dan een dollar om een hit te bemachtigen – en enorm gevaarlijk. ‘Het risico op een overdosis is enorm’, zegt Marthe Vandeputte, onderzoeker in het Laboratorium voor Toxicologie van de Universiteit Gent. ‘Enkele korreltjes pure fentanyl kunnen volstaan om een overdosis te veroorzaken. De kleinste fout in de dosering kan dodelijk zijn.’
Voor drugskartels is fentanyl de gedroomde drug. Het is vijftig keer krachtiger dan heroïne, de morfine is honderd keer sterker, en het is enorm verslavend. Het is geurloos, kleurloos en smaakloos, waardoor het moeilijk te detecteren is. Doordat het zo krachtig is, hoeft er minder gesmokkeld te worden. ‘Je kunt een miljoen fentanyldosissen kwijt in een aktetas’, zegt Ben Westhoff, die met Fentanyl, Inc. een onthullend boek schreef over de opioïdencrisis.
Daarnaast is fentanyl relatief gemakkelijk te produceren. Drugskartels kopen de zogenaamde precursoren – zeg maar de ingrediënten – in via China, en verwerken die in Mexico tot fentanyl. ‘Vergelijk het met een browniemix die je in de supermarkt koopt’, zegt Westhoff. ‘Je hebt geen gesofisticeerde apparatuur nodig om van die precursoren fentanyl te maken. Elke chemicus met een basisopleiding kan fentanyl maken.’
Bovendien is de samenstelling van fentanyl flexibel. ‘Door kleine chemische wijzigingen in de moleculen aan te brengen kun je relatief gemakkelijk een nieuw soort drug creëren’, zegt Vandeputte. ‘Chemisch gezien is het dan geen fentanyl, hoewel het ongeveer dezelfde effecten kan veroorzaken. De producenten spelen voortdurend en kat-en-muisspel door telkens opnieuw de samenstelling te veranderen.’
Politiek instrument
Voor Trump is de opioïdencrisis al langer een beleidsprioriteit. Tijdens zijn eerste ambtstermijn als president riep hij de drugsepidemie al uit tot nationale volksgezondheidscrisis. Hoewel Trump die crisis vooral voorstelde als een probleem dat door migranten en buitenlandse drugskartels werd geïmporteerd, kwamen er ook investeringen in preventie- en rehabilitatieprogramma’s en werd antiverslavingsmedicatie vlotter toegankelijk. Hij liet al meermaals vallen dat drugdealers de doodstraf moeten kunnen krijgen.
Het is duidelijk dat Trump de strijd tegen fentanyl geregeld als een rookgordijn gebruikt. In het geval van Canada lijken Trumps acties bijvoorbeeld eerder een stok om te slaan dan een oprechte bekommernis. Slechts een minieme fractie van de fentanyl die Amerika binnenkomt, is afkomstig uit Canada. Vermoedelijk wordt er meer fentanyl van Amerika naar Canada gesmokkeld dan omgekeerd.
‘Trump begrijpt maar al te goed dat fentanyl een handig politiek instrument is.’
‘Hij begrijpt maar al te goed dat het voor hem een enorm handig politiek instrument is’, zegt Felbab-Brown. ‘Het laat hem toe de relaties met belangrijke bondgenoten als Canada en Mexico helemaal te hertekenen, en de rivaliteit met China op te voeren. Dat zijn dingen die hij waarschijnlijk ook zou doen als er geen druppel fentanyl vanuit Mexico zou komen. Fentanyl is voor Trump zowel een oprechte bekommernis als een rechtvaardiging voor andere objectieven.’
Mexico plooit
Trumps botte aanpak heeft wel degelijk effect. Onmiddellijk nadat hij een invoerheffing van 25 procent had ingesteld, kondigde zowel de Mexicaanse president Claudia Sheinbaum als toenmalig Canadees premier Justin Trudeau terstond maatregelen aan om de fentanyltrafiek aan banden te leggen. Trudeau benoemde een ‘fentanyltsaar’ en kondigde een nieuw grensplan aan ter waarde van 1,3 miljard dollar (ongeveer 1,1 miljard euro). Sheinbaum kondigde vrijwel onmiddellijk aan dat ze 10.000 soldaten zou inzetten om de strijd tegen de kartels op te voeren. Eind februari leverde Mexico 29 bendeleden uit aan de VS.
Vooral de druk op Mexico was immens. De vooropgestelde invoerheffing van 25 procent zou de Mexicaanse economie vrijwel onmiddellijk doen kapseizen. De Amerikaanse regering beschuldigde de Mexicaanse regering er bovendien van ‘een ontoelaatbare alliantie’ met de drugskartels te onderhouden die ‘de nationale veiligheid van de Verenigde Staten in gevaar brengt’. Er is ook grote ongerustheid over Trumps beslissing om de Mexicaanse drugskartels op de terreurlijst te plaatsen. Aan Mexicaanse kant wordt gevreesd dat het kan leiden tot droneaanvallen of zelfs bombardementen op Mexicaans grondgebied. Ook Trumps voorstel om Amerikaanse soldaten op Mexicaans grondgebied te ontplooien zorgde voor koude rillingen.
De regering-Biden heeft het nagelaten om Mexico onder druk te zetten. Dat was een noodlottige vergissing.’
Dat neemt niet weg dat de Amerikaanse beschuldigingen aan het adres van Mexico niet geheel van de pot gerukt zijn. Andres Manuel Lopez Obrador (kortweg AMLO), de vorige Mexicaanse president, legde de drugskartels weinig tot niets in de weg. Onder hem werd de politiesamenwerking tussen Mexico en de VS afgebouwd. ‘Joe Biden heeft enorme fouten gemaakt in de relatie met Mexico’, vindt Felbab-Brown. ‘Hij heeft zich zwak opgesteld tegenover AMLO, omdat hij hem nodig had om de migratiestromen naar Amerika tegen te houden. De regering-Biden heeft het nagelaten om Mexico onder druk te zetten. Dat was een noodlottige vergissing.’
China slaat terug
Waar Canada en Mexico snel waren om Trump ter wille te zijn, besloot China terug te slaan. In zijn officiële reactie noemde het de Amerikaanse bekommernis over fentanyl een flauw excuus voor wat het ‘Amerikaans pestgedrag’ noemde. China kondigde tegenheffingen aan. Die werden afgelopen maand in de diepvries geborgen tijdens toenaderingspogingen tussen China en de VS. Ondertussen lijken de gesprekken opnieuw vastgelopen.
De Chinese rol in de fentanyltrafiek is Amerika al langer een doorn in het oog. De precursoren die Mexicaanse drugskartels gebruiken om fentanyl te maken, komen bijna allemaal van Chinese producenten. Aan Amerikaanse kant heerst scepsis over het idee dat het Chinese regime, dat in geval van nood vrijwel het hele internet voor zijn bevolking kan afsluiten, geen vat op die groeperingen zou hebben. Officieel wijst China elke verantwoordelijkheid van de hand. Chinese diplomaten stellen bovendien dat Amerika zijn opioïdencrisis zelf heeft veroorzaakt, en die dan ook maar zelf moet oplossen. Het enorme aantal Amerikaanse drugsdoden wordt in Chinese propaganda aangehaald als een voorbeeld van westerse decadentie.
Tegelijk blijkt China achter de schermen bereid om mee te werken. Toen Trump in zijn eerste ambtstermijn een handelsoorlog begon, maakte China al zijn wetgeving strenger. Dat bleek evenwel geen belemmering voor de massale handel in precursoren. Alleen kreeg China weinig in ruil voor die welwillendheid. ‘China verwachtte dat Amerika in ruil de heffingen zou wegnemen, maar dat is niet gebeurd’, zegt Vanda Felbab-Brown. ‘Ook Biden heeft die heffingen gewoon behouden. China heeft eigenlijk niets wezenlijks binnengehaald, hoewel het wel degelijk inspanningen heeft geleverd. Dat bevordert de samenwerking uiteraard niet.’
‘China heeft ingezien dat het fentanyl kan gebruiken als een belangrijke hefboom in zijn relatie met Amerika.’
Die les lijkt China goed geleerd te hebben. De belofte om meer te doen om fentanyl tegen te gaan wordt Amerika voortdurend voorgehouden. Tegelijk maakt China duidelijk: voor wat hoort wat. ‘China heeft ingezien dat het fentanyl kan gebruiken als een belangrijke hefboom in zijn relatie met Amerika’, zegt Chinakenner Frans-Paul van der Putten van het Instituut Clingendael. ‘Voor Amerika is het tegengaan van de fentanylhandel essentieel, terwijl China er momenteel eigenlijk geen problemen van ondervindt. Er zijn tal van onderwerpen waarover China met de VS wil spreken. Het wil dat Amerika minder wapens levert aan Taiwan, het wil toegang tot technologieën en microchips. In toekomstige onderhandelingen kan het misschien een pasmunt zijn om zelf iets binnen te halen.’
Felbab-Brown is uiterst kritisch voor de manier waarop Trump China in zijn tweede ambtstermijn aanpakt. ‘Sinds Biden en Xi eind 2023 de banden aanhaalden, werkten de Amerikaanse en Chinese diensten opnieuw samen. Die samenwerking was verre van perfect, maar er was tenminste een vorm van samenwerking. Alleen heeft Trump die totaal gesaboteerd door het land vanaf dag één nieuwe invoerheffingen op te leggen. Door alles wat er al was naar de prullenmand te verwijzen, heeft hij zijn eigen positie verzwakt. Eigenlijk moeten Amerika en China nu opnieuw beginnen, terwijl dat totaal onnodig was.’
Republikeins thema
Voor de Republikeinen is de opioïdencrisis een cruciaal verkiezingsthema. Uit een recente publicatie van Victoria Barone en Carolina Arteaga blijkt dat de problematiek vooral de Republikeinse Partij in de kaart speelt. Zij concludeerden dat Republikeinen consistent meer stemmen halen in steden en gemeenten waar de impact van de opioïdencrisis groter is. Bij de verkiezingen voor het Huis van Afgevaardigden van 2020 leverde dat de partij gemiddeld 4,6 procentpunten winst op. Ook het aantal donaties voor Democratische kandidaten liep op die plekken terug. ‘We zien dat fenomeen overal, zelfs op plekken waar doorgaans een grote meerderheid Democratisch stemt’, zegt Arteaga, onderzoeker aan de Universiteit van Toronto. ‘In de zogenaamde swingstates kan dat het verschil maken tussen winst en verlies.’
Dat de Republikeinse Partij het onderwerp heeft kunnen claimen, is gedeeltelijk een historisch toeval, stelt Arteaga. ‘De opioïdencrisis valt samen met het moment waarop de Republikeinse Partij zich begon op te werpen als de stem van de blanke arbeidersklasse. Omdat aanvankelijk vooral die arbeidersklasse het slachtoffer werd, zetten de Republikeinen de problematiek op de kaart.’
Tegelijk hebben de Democraten te laat de ernst van de drugsepidemie ingezien. Pas in 2016, op het eind van zijn presidentschap, ondernam Barack Obama uiterst voorzichtige stappen om de crisis in te dijken. De Democraten ontwikkelden bovendien ook nauwelijks efficiënt beleid, stelt Arteaga. ‘In Oregon hebben de Democraten fentanyl gedecriminaliseerd, en is het aantal fentanyldoden toegenomen. Ook de programma’s waarbij drugsverslaafden hun drugsspuiten konden inwisselen heeft het aantal doden niet doen afnemen.’
Dat neemt niet weg dat het aantal fentanyldoden op het einde van Bidens ambtstermijn fel afnam. Werden er in 2023 nog 81.083 fentanylgerelateerde doden opgetekend, dan waren dat er in 2024 ‘slechts’ 48.422. Er wordt ook minder fentanyl onderschept aan de Amerikaanse grens. Experts zijn niet zeker hoe dat komt. Mogelijks heeft de verscherpte controle aan de grenzen een effect – al is de straatwaarde van fentanyl voorlopig nog niet gestegen.
Felbab-Brown denkt dat de vernieuwde samenstelling van fentanyl een effect heeft. ‘We vermoeden dat er steeds vaker xylazine met fentanyl wordt gemengd’, zegt ze. ‘Xylazine zorgt ervoor dat de roes langer duurt, waardoor verslaafden minder vaak hoeven te gebruiken. In plaats van vijf of zes keer per dag hebben gebruikers nu vaak genoeg aan twee keer per dag. Het is een kwestie van statistiek: als je zes keer per dag Russische roulette speelt, heb je meer kans om te sterven dan wanneer je maar twee keer per dag speelt.’
Daarnaast hebben veel Amerikaanse staten hun drugsbegeleidingprogramma’s gevoelig verbeterd. Marthe Vandeputte wijst op het belang van naloxon, in Amerika het bekendst als de neusspray Narcan. Dat geneesmiddel, waarmee je een overdosis kunt behandelen, is ondertussen in heel wat staten zonder voorschrift verkrijgbaar. ‘Politieagenten en welzijnswerkers worden beter opgeleid in hoe ze een overdosis kunnen herkennen en behandelen’, zegt Vandeputte. ‘Veel staten hebben ondertussen ook geïnvesteerd in een betere behandeling en opvolging van personen met een gebruikersproblematiek.’
Met zijn One Big Beautiful Bill wil Trump gevoelig snijden in de zorg voor drugsverslaafden.
Contraproductief
Opmerkelijk genoeg lijkt juist Donald Trump die vooruitgang nu te ondermijnen. Met zijn zogenaamde One Big Beautiful Bill wil Trump immers gevoelig snijden in de zorg voor drugsverslaafden. De meer dan 600 miljard dollar (ongeveer 525 miljard euro) bezuinigingen op Medicaid dreigen tal van verslavingsbehandelingen weg te besparen. Daarnaast dreigen ook 11 miljoen Amerikanen hun ziekteverzekering te verliezen en zullen de geplande besparingen op SNAP (het vroegere voedselbonnenprogramma) meer Amerikanen in armoede duwen, waardoor ze kwetsbaarder zullen zijn voor verslaving.
Ook Trumps besparingen op USAID, het ontwikkelingssamenwerkingsprogramma van de Amerikaanse overheid, dreigt contraproductief te werken. Vooral de terugtrekking uit bepaalde Latijns-Amerikaanse landen zou de positie van de misdaadbendes kunnen versterken. De besparingen zorgden er onder meer voor dat antifentanylprojecten in Mexico werden stilgelegd.
‘Als China de handel in precursoren stillegt, neemt India die rol meteen over.’
Bovendien ontspringen bepaalde landen op opmerkelijke manier de dans. Zo heeft ook India een uitgebreide farmaceutische industrie, die nu al (op beperkte schaal) precursoren levert aan de Mexicaanse kartels. ‘Als China de handel in precursoren stillegt, neemt India die rol meteen over’, zegt Felbab-Brown. Toch heeft Trump voorlopig geen enkele fentanylgerelateerde maatregel tegen India aangekondigd. Vermoedelijk speelt zijn persoonlijke relatie met de Indiase premier Narendra Modi een rol.
Quid Europa?
België, nochtans het land waar fentanyl werd uitgevonden, ontsnapt voorlopig aan de toorn van Trump. In diplomatiek overleg wordt weleens aangehaald dat Chinese of Indiase precursoren soms via Belgische havens verscheept worden, al wordt daar voorlopig geen echt punt van gemaakt.
Tegelijk zorgt de manier waarop Amerika de toevoer probeert af te sluiten voor internationale ongerustheid. Als het voor Mexicaanse drugskartels echt te moeilijk wordt om hun handelswaar over de Amerikaanse grens te krijgen, is het niet ondenkbaar dat ze die markt naar Europa zullen verplaatsen. Het is een scenario waarvoor nationale drugscommisaris Ine Van Wymersch waarschuwt. Al zijn er voorlopig geen concrete aanwijzingen dat die evolutie op til is.
‘Het is gevaarlijk om ervan uit te gaan dat Europa aan de opioïdencrisis zal ontsnappen.’
Ook Vanda Felbab-Brown waarschuwt voor Europese zelfgenoegzaamheid. ‘Veel Europese drugsexperts lijken ervan overtuigd dat Europa aan de opioïdencrisis zal ontsnappen, omdat de gezondheidszorg er zoveel toegankelijker is en omdat Europese drugsgebruikers zich vooral lijken te richten op cocaïne. Ik vind dat een gevaarlijke assumptie. Drugstrends zijn vaak aanbodgestuurd. De fentanylcrisis in Amerika is niet ontstaan omdat Amerikanen graag fentanyl wilden gebruiken. Ze is ontstaan omdat er zo’n groot aanbod aan fentanyl was, en het zo verslavend is dat je nadien niet meer terug kunt naar minder gevaarlijke drugs. Vanaf het moment dat een grote Europese misdaadgroepering zich toelegt op fentanyl, kan het erg snel gaan.’
