Hoe de westerse energietransitie in Chili ecologische schade aanricht

© JAVIER CORBALÁN

Lithium is een bouwsteen voor batterijen van elektrische auto’s. Het alkalimetaal wordt gewonnen in de zoutvlakten van de drielandenregio Chili, Bolivia en Argentinië. Daardoor dreigt de lokale bevolking straks zonder drinkwater te zitten.

De hoogvlakte van Atacama in Chili zou een decor kunnen zijn uit Star Trek: in de eindeloze woestijn, zo groot als een Belgische provincie, kun je uren langs bruine zoutkorsten rijden voor je een levend wezen tegenkomt. Alleen twee grote zwarte buizen die naast de weg lopen, wijzen op menselijke aanwezigheid. Via die plastic leidingen wordt het pekelwater onder de zoutvlakte weggepompt om lithium te winnen.

‘Het zoute water zit onder de zoutpan’, vertelt Didier Degreef, een 41-jarige globetrotter uit Braine l’Alleud, die hier een reisbureau uitbaat. ‘Het is smeltwater uit de Andes dat naar beneden is gesijpeld. In het midden van het zoutmeer zit het gepekelde grondwater en daaromheen liggen kleine zoetwaterpoelen. Daar halen de lokale indiaanse bewoners hun drinkwater voor zichzelf en hun dieren.’

Je zou denken dat het ondrinkbare zoutwater geen bedreiging vormt voor de zoetwaterhuishouding aan de rand van het meer. Maar dat klopt niet. ‘Dagelijks worden er duizenden hectoliters water weggepompt’, vertelt Degreef. ‘Daardoor zakt de zoutvlakte in het midden in als een flan. Bijgevolg vloeit het zoet water naar het midden en raakt gecontamineerd. Zo wordt het gevoelige ecosysteem ontregeld. Door de verdroging zien we ook steeds minder flamingo’s op het zoutmeer van Atacama.’

Ook automerken als Toyota en Mitsubishi hebben geïnvesteerd in lithiumprojecten in de regio.

Dat heeft ook gevolgen voor het toerisme, de voornaamste bron van inkomsten voor het pittoreske San Pedro de Atacama, een stadje in het noorden van de zoutvlakte. Degreef is met zijn reisbureau een van de benadeelden en maakt deel uit van de ngo ‘Atacama is van ons allemaal’. In 2019 heeft de actiegroep vijf dagen de weg geblokkeerd als protest tegen de aanwezigheid van de mijnbedrijven die hier lithium winnen. In Chili is mijnbouw big business. Een derde van het inkomen van het land komt uit de export van koper. Daarnaast heeft Chili in het ertsrijke noorden ook ijzer, goud, zilver, molybdeen en steenkool onder de grond of in de rotsen zitten.

Chinese partner

Nog voor lithium zo’n gegeerde grondstof werd voor batterijen van elektrische auto’s, maakten onder meer de glasindustrie en de geneeskunde al gebruik van het alkalimetaal. Lithium kan glas hittebestendiger maken en werkt als medicinaal bestanddeel tegen depressies. ‘Het gaat om het meest onstabiele metaal en daarom is het zo geschikt om elektrische ladingen op te slaan en weer af te geven’, verduidelijkt Cesar Padilla van de ngo OCMAL (Observatorium voor Mijnbouwconflicten in Latijns- Amerika). ‘Lithiumbatterijen slaan meer energie op dan nikkel-cadmiumbatterijen en zijn minder schadelijk voor het milieu. Vandaar dat lithium zo in trek is gekomen het afgelopen decennium.’

Vijf jaar geleden kostte een ton lithiumcarbonaat 4000 dollar, vandaag is dat 12.000 dollar. Meer dan zeventig procent van de wereldvoorraad van ‘het witte goud’ wordt gevonden in de ABC-driehoek Argentinië, Bolivia en Chili. ‘Lithium- carbonaat is ook aanwezig in zeewater, maar in veel kleinere concentraties’, vertelt Padilla. ‘Daarom zijn deze zoutvlakten zo belangrijk. Het raffinageproces bestaat erin dat de pekel naar grote baden wordt gepompt, waar ze het water laten verdampen. Het lithiumcarbonaat wordt vervolgens in ruwe vorm uitgevoerd, want hier hebben ze niet de technologie om het metaal te distilleren’, aldus Padilla.

Zoals zo vaak is het gros van de opbrengsten dus niet voor Zuid-Amerika zelf. In Atacama zijn er twee grote spelers: Albemarle uit de VS, en SQM, dat gesticht werd door Julio Ponce, de schoonzoon van voormalig dictator Augusto Pinochet en nu de op twee na rijkste man van Chili. Onlangs kocht het Chinese Tianqi Lithium Corp een belangrijke deelname in SQM. Ook automerken als Toyota en Mitsubishi hebben geïnvesteerd in lithiumprojecten in de ABC-driehoek. Zo stellen ze de grondstoffen voor hun batterijen veilig.

Door de lage inkomsten en ecologische schade voor de producerende landen is de lithiumbusiness niet zo milieuvriendelijk als ze soms wordt voorgesteld in de westerse media. In Argentinië werd een jaar geleden nog een lithiumconcessie stilgelegd. De lokale gemeenschappen zagen hoe het waterniveau in hun waterputten begon te zakken en konden hun lamakuddes niet meer te drinken geven. Het is een dorstige industrie: om 1 ton lithiumcarbonaat te produceren heb je 2 miljoen liter water nodig.

HET ZOUTMEER VAN ATACAMA. Dagelijks worden duizenden hectoliters water weggepompt.
HET ZOUTMEER VAN ATACAMA. Dagelijks worden duizenden hectoliters water weggepompt.

‘Ik begrijp dat men in het Westen weg wil van de fossiele brandstoffen’, besluit Cesar Padilla. ‘Maar met de productie van batterijen zal ook de koperwinning exponentieel toenemen. In een elektrische auto zit gemiddeld vier keer zo veel koper als in een benzinewagen. Dus krijgen we meer mijnbouw met alle schadelijke gevolgen van dien.’

Grondstofarme samenleving

‘Het behalen van de klimaatdoelstellingen is een prioriteit,’ zegt coördinatrice Lien Vandamme van de Vlaamse Noord-Zuidbeweging 11.11.11, ‘maar we moeten er inderdaad voor oppassen dat de energietransitie geen gigantische toename in de vraag van bepaalde mineralen teweeg zal brengen.’

In een recent rapport nemen 11.11.11 en enkele andere ngo’s niet alleen de lithiumproductie onder de loep, maar ook andere essentiële metalen voor de energietransitie, zoals kobalt uit Congo of nikkel uit Indonesië. De ngo’s schakelden voor hun studie twee onderzoeksbureaus (VITO en Profundo) in om uit te rekenen hoe de vraag naar deze mineralen zal toenemen als we ons consumptiegedrag niet fundamenteel wijzigen. Als iedereen zijn benzine- of dieselwagen tegen 2050 inruilt voor een elektrische auto, zal de vraag naar lithium in België stijgen tot 114.000 ton. Het equivalent van 200 miljard liter water uit de Atacama-woestijn.

‘Het is belangrijk dat België en Europa inzetten op de circulaire economie en garanderen dat in de productieketting de milieuvoorschriften en de mensenrechten nageleefd worden’, besluit Vandamme. ‘En daarom moeten we niet alleen naar een koolstofarme maar ook naar een grondstofarme samenleving.’

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content