Ondanks zijn enorme betrokkenheid bij de Russische invasie probeert Aleksandr Loekasjenko zichzelf als vredesduif en bemiddelaar in de markt te zetten. Heeft de Belarussische president naast het oor van Poetin ook dat van Donald Trump?
Kort voordat Donald Trump Vladimir Poetin zou opwachten op het vliegveld van Anchorage, rinkelde de telefoon in Minsk. Na een – hoe kan het anders – ‘zeer goed’ gesprek had Trump niets dan lovende woorden voor Aleksandr Loekasjenko, zijn ‘zeer gerespecteerde’ Belarussische collega. Hij dankte hem voor zijn beslissing om zestien (politieke) gevangenen vrij te laten. Trump aanvaardde zelfs de uitnodiging om ‘met zijn familie’ Minsk te bezoeken.
Voor de Belarussische diplomatie was het telefoontje een diplomatieke doorbraak. Na vijf jaar politiek geïsoleerd te zijn in het Westen, kreeg Loekasjenko lof toegezwaaid van de machtigste leider ter wereld. Sinds Trumps aantreden doet hij er alles aan om de Amerikaanse aandacht te trekken.
In de eerste week van Trumps tweede ambtstermijn liet Belarus spontaan Anastasia Nuhfer vrij, een Amerikaanse vrouw die al enige tijd in een Belarussische gevangenis zat. Amerikaanse gezanten die Minsk bezoeken, krijgen bij wijze van presentje steevast een handvol politieke gevangenen mee. Afgelopen juni liet Loekasjenko zelfs voormalig oppositieleider Siarhej Tsichanowskij vrij, de echtgenoot van huidig oppositieleider Svjatlana Tsichanowskaja.
Politieke opportuniteiten
Loekasjenko zelf maakt geen geheim van zijn intenties. Zo nodigde hij Time Magazine uit in Minsk om zichzelf in de markt te zetten als cruciale bemiddelaar in het vredesproces. Drie uur lang deed hij uit de doeken hoe hij aan Amerikaanse officials uitlegt hoe je met Poetin moet omgaan. ‘Geen eisen dicteren’, doceerde Loekasjenko. ‘Niet met je vuist op tafel kloppen. Poetin niet beledigen. Rusland vergeeft het hem niet als hij dat toelaat.’
Aan de Belarussische president, die ondertussen 31 jaar aan de macht is, hoef je niet uit te leggen wanneer een politieke opportuniteit zich aandient. ‘Loekasjenko ziet een Amerikaanse regering die betere relaties met Rusland wil,’ zegt Ekatarina Pierson-Lyzhina, Belaruskenner aan de Université Libre de Bruxelles. ‘Door zijn diensten aan te bieden, ziet hij de mogelijkheid om zelf een graantje mee te pikken. Hij wil deze situatie de komende vier jaar uitbuiten om uit zijn diplomatieke isolement te raken.’
Het helpt dat Loekasjenko perfect snapt wat Trump wil horen. Zelfs op momenten waarop Rusland ongeziene en allesvernietigende luchtaanvallen op Oekraïne lanceert, blijft hij herhalen dat Poetin wel degelijk bereid is om vrede te sluiten. ‘Loekasjenko en Trump hebben min of meer dezelfde benadering om het conflict te beëindigen’, zegt voormalig Belarussisch diplomaat Pavel Sloenkin, vandaag een onafhankelijk analist. ‘Ze willen de frontlijn bevriezen en beginnen met gesprekken. Ze denken allebei dat Oekraïne de oorlog toch niet kan winnen. En, cruciaal, ze willen allebei goede relaties met Poetin onderhouden.’
‘Loekasjenko’s motivaties zijn simpel: te allen prijze aan de macht blijven en Belarus als zijn privédomein gebruiken.’
Onderhandelen met Loekasjenko blijkt bovendien bijzonder gemakkelijk. Diplomatieke gevangenen zijn een van de enige ruilwaren waaraan de armlastige Belarussische economie geen gebrek heeft. Amerikaanse diplomaten hoeven weinig toegevingen te doen om ze vrij te krijgen. ‘Loekasjenko is enorm pragmatisch’, zegt Pierson-Lyzjina. ‘Zijn motivaties zijn eigenlijk simpel: te allen prijze aan de macht blijven en Belarus als zijn privédomein gebruiken. Hij kan gemakkelijk een handvol politieke gevangenen vrijlaten, en hij vraagt er niet veel voor in ruil. Voor Trump is dat enorm handig. Het geeft hem de mogelijkheid om te tonen dat zijn diplomatie concrete resultaten brengt.’
Poetinfluisteraar
Loekasjenko’s reputatie als Poetinfluisteraar is niet onverdiend. Loekasjenko is het staatshoofd dat de nauwste relatie heeft met Poetin. Beide mannen zijn ondertussen al ruim 25 jaar op elkaar aangewezen. Ze spreken elkaar meermaals per jaar. Sinds Rusland de grootschalige protesten tegen Loekasjenko in 2020 hielp neer te slaan, is Loekasjenko in grote mate aan Poetins genade overgeleverd.
‘Loekasjenko wil zijn relatie met het Kremlin monopoliseren.’
Die afhankelijkheid betekent niet dat Loekasjenko warme gevoelens koestert voor de ‘Grote Broer’. Aan Russische kant is er frustratie over hoe Loekasjenko elke vorm van integratie met Rusland tegenwerpt, hoewel beide landen in 1999 een Unieverdrag sloten. Ondanks zijn grote afhankelijkheid van Rusland doet Loekasjenko er vrijwel alles aan om pro-Russische krachten buiten te houden. ‘Het is een vrijwel unieke paradox’, stelt Grigori Ioffe, Belaruskenner aan Radford University. ‘Loekasjenko pakt het Russischgezinde deel van de Belarussische oppositie harder aan dan liberaalgezinde opposanten. Loekasjenko wil zijn relatie met het Kremlin monopoliseren. Hij wil niet dat er Russischgezinde bewegingen of partijen komen die voor Moskou een alternatief kunnen zijn.’
Ondanks die netelige situatie van afhankelijkheid slaagt Loekasjenko erin zich nuttig te maken. Toen de ondertussen aflijvige Wagnerbaas Jevgenij Prigozjin in 2023 met enkele duizenden soldaten een mars op Moskou dreigde te beginnen, was het Loekasjenko die Prigozjin ervan overtuigde om zijn muiterij stop te zetten. Prigozjins onfortuinlijke vliegtuigcrash wijt Loekasjenko niet aan Poetin – ‘te ruw voor zijn stijl’.
‘Loekasjenko is voor het Trumpteam een soort postbode. Hij kan informatie aan Poetin doorgeven.’
Het zorgt ervoor dat Loekasjenko wel degelijk een zekere vorm van krediet heeft bij Poetin. Die weet hij perfect te gelde te maken. ‘Loekasjenko is voor het Trumpteam een soort postbode’, zegt Pavel Sloenkin. ‘Hij kan informatie aan Poetin doorgeven. Als Loekasjenko een bepaald idee van de Amerikanen suggereert bij Poetin, komt het misschien minder bedreigend over dan wanneer het van een westerse leider komt.’
De eeuwige bemiddelaar
Belarus speelt in de Russische invasie een bijzonder schizofrene rol. Aan de ene kant is het redelijk duidelijk dat het land een mede-agressor is. Tot oktober 2022 lanceerde het Russische leger zijn raketaanvallen grotendeels vanuit Belarus. Het gebruikte Belarussische kazernes en ziekenhuizen voor zijn troepen. Belarussische officieren trainden Russische soldaten. Belarus werkte ook mee aan het vervoer van krijgsgevangenen en de ontvoering van Oekraïense minderjarigen.
Opmerkelijk genoeg werpt Belarus zich tegelijkertijd graag op als bemiddelaar. Het was na de annexatie van de Krim en de Donbasoorlog al de plaats waar Oekraïne en Rusland onderhandelden. De eerste contacten tussen Russische en Oekraïense onderhandelaars aan het begin van de oorlog vonden plaats op Belarussisch grondgebied. De uitwisseling van Russische en Oekraïense gevangenen gebeurt steevast in Belarus.
Bovendien speelt het land ook een cruciale bemiddelingsrol in de terugkeer van door Rusland ontvoerde Oekraïense kinderen – nadat het eerst een logistieke rol speelde bij hun ontvoering. ‘Het is Loekasjenko’s aloude strategie’, zegt Pierson Lyzjina. ‘Loekasjenko doet niets liever dan gastheer spelen voor diplomatieke gesprekken. Op die manier kan hij aan zijn bevolking verkopen dat Belarus een strategisch cruciale plaats inneemt.’
Toenadering
Het is niet duidelijk in welke mate die uitnodiging voor betere relaties voor het gehele Westen geldt. Tegenover Polen en de Baltische staten hangt Loekasjenko graag de bullebak uit. Zo dreigt hij voortdurend met militaire acties tegen hen. Op 1 juli dreigde hij dat ze wel eens (opnieuw) van de kaart zouden kunnen verdwijnen. Sinds 2023 liggen er Russische kernwapens op Belarussisch grondgebied, en Rusland slaat er sinds kort ook Oresjnik-raketten op die zulke wapens in theorie kunnen vervoeren.
Tegelijk lijkt Loekasjenko te signaleren dat er gepraat kan worden. In juni kondigde Belarus aan om de Zapad-manoeuvres, de gezamenlijke militaire oefeningen met Rusland, gevoelig terug te schroeven. Ook bij de Russische provocatie van vorige week, waarbij verschillende Russische drones boven Polen werden neergehaald, speelde Belarus een opmerkelijke rol. Zo bracht het Belarussische leger Polen en Litouwen ervan op de hoogte dat de drones boven hun grondgebied hingen, waardoor ze sneller gedetecteerd konden worden. Door geregeld zelf Russische drones neer te halen, lijkt Belarus te tonen dat het zeker wel van nut kan zijn.
In Europese kringen vallen die signalen op een koude steen. Sinds de repressie na de protesten van 2020 hebben Europese landen hun diplomatieke contacten met Belarus teruggeschroefd. De relaties verzuurden verder nadat Loekasjenko een Ryanairvlucht had laten kapen om een kritische journalist te arresteren en een migratiecrisis had georganiseerd aan de grens met Polen. Polen besloot bij het begin van de Zapad-oefeningen om de grens met Belarus te sluiten, en het is onduidelijk of ze nadien opnieuw opengaat.
Belarus is vandaag, zoals Loekasjenko het ooit verwoordde, een ‘vliegtuig dat met maar één vleugel vliegt’. ‘Voor Loekasjenko is dat een zeer onaangename positie’, zegt Grigori Ioffe. ‘Eigenlijk probeert hij altijd de balans tussen Rusland en het Westen te behouden. Hij heeft eens gezegd dat Belarus in een ideale wereld een derde van zijn handel met Rusland zou hebben, een derde met Europa en een derde met de rest van de wereld.’
Legitimiteit
Tegelijk is duidelijk dat Loekasjenko’s opties om echt los te komen van Rusland beperkt zijn. ‘Er is geen reden om aan te nemen dat Poetin ongelukkig is met wat Loekasjenko momenteel doet’, besluit Sloenkin. ‘Poetin weet perfect dat Belarus te afhankelijk is om van Rusland los te breken. Het controleert de Belarussische economie en is militair veel sterker. Loekasjenko kan geen kant op.’
‘Rusland weet perfect dat Belarus te afhankelijk is om van Rusland los te breken. Loekasjenko kan geen kant op.’
Het is onwaarschijnlijk dat Loekasjenko een cruciale rol zal spelen bij de beëindiging van de oorlog. Daarvoor heeft hij finaal te weinig invloed, zowel op Rusland als op Oekraïne. Het dient gezegd dat hij van Amerikaanse kant, enkele leuke tweets daargelaten, tot nu toe bitter weinig tastbaars heeft ontvangen. Het neemt niet weg dat zijn bijwijlen clowneske pogingen om als vredebrenger op te treden uiterst voordelig zijn. Voor Loekasjenko zelf, welteverstaan.
Zijn rol als bemiddelaar maakt Loekasjenko oprecht populair in eigen land. De legitimiteit die hij na de brutale repressie in 2020 totaal verloren leek te hebben, heeft hij sinds het begin van de invasie in zekere mate herwonnen. ‘Loekasjenko snapt heel goed hoe Belarussen denken’, zegt Sloenkin. ‘Belarus heeft in zijn recente geschiedenis te veel oorlogen meegemaakt. De Belarussische bevolking wil dat niet opnieuw meemaken. De economische toestand is niet verslechterd, er sterven geen Belarussische soldaten aan het front en het land wordt niet gebombardeerd. Veel Belarussen vinden dat al bij al geen slechte deal. Ja, Loekasjenko is een dictator die smerige dingen heeft gedaan. Maar tegelijk snappen veel Belarussen dat het het veel erger had gekund.’
