Historicus Timothy Snyder: ‘Europa moet niet wachten op wat Trump zegt. Stop met hopen’

De Amerikaanse historicus Timothy Snyder waarschuwt al tien jaar dat het autoritarisme ook naar Amerika kan komen. ‘De voornaamste onbekende bij Trump is zijn fysieke en mentale toestand.’

Het zijn drukke tijden voor Timothy Snyder. Sinds het begin van de grootschalige invasie van Oekraïne geldt hij als de ijverigste pleitbezorger van de Oekraïense zaak. In een indrukwekkend tempo reist hij de wereld rond om te spreken over Oekraïne, en te waarschuwen voor het oprukkende autoritarisme – en wat daaraan gedaan kan worden. Op 15 en 16 januari doet hij ook België en Nederland aan, waar hij zowel in Amsterdam als in Bozar in Brussel zal spreken.

Tot voor enkele jaren was Snyder vooral bekend als een gedegen historicus. Met werken als Bloedlanden en Zwarte aarde documenteerde hij Stalins massamoorden en de Jodenvervolging onder nazi’s. Zijn lessenreeks over de geschiedenis van Oekraïne, die hij in 2022 volledig online zette, is een van de meest overzichtelijke manieren om de hedendaagse situatie in Oekraïne te begrijpen.

De opkomst van Trump katapulteerde Snyder naar het centrum van het politieke debat. In Trump herkende hij verrassend veel van de autoritaire regimes die in het Europa van de twintigste eeuw huishielden. Sindsdien geldt Snyder als een van de meest originele denkers over hedendaags autoritarisme. In Over tirannie, zijn boek uit 2017 dat binnenkort een nieuwe uitgave krijgt, waarschuwde hij voor de grote gevaren van Trumps eerste presidentschap, en het enorme risico dat Trump ook van Amerika een autoritaire samenleving zou maken. Daarbij formuleerde Snyder ook concrete tips over wat je als burger kunt doen om op te komen voor democratie.

‘Democratie is geen systeem, maar een verlangen’, zegt Snyder, wanneer hij inbelt vanuit Toronto, de stad waar hij in 2024 met zijn gezin naartoe verhuisde. ‘Ze werkt alleen als er genoeg mensen zijn die willen deelnemen aan het politieke proces.’

Bent u optimistisch over hoe de Amerikaanse democratie Trump voorlopig lijkt te weerstaan?

Timothy Snyder: Er zijn veel redenen om optimistisch te zijn. We hebben de grootste straatprotesten in de geschiedenis van het land gehad. Er is veel lokaal verzet tegen het deportatiebeleid. De rechtsstaat houdt stand. Het Hooggerechtshof maakt soms vreemde beslissingen, maar over het al gemeen blijven lokale rechtbanken de letter van de wet volgen. Daardoor kunnen gewone burgers heel wat van Trumps plannen tegenhouden.

Wat zijn uw bezorgdheden?

Snyder: Er zijn veel enorm machtige mensen vrijwel onmiddellijk aan boord gesprongen: dat is bijzonder verontrustend. Het mediasysteem heeft klappen gekregen: de pers is een stuk vriendelijker voor het regime geworden. En er is natuurlijk het probleem dat het economisch niet draait. Trump is momenteel niet echt populair.

Er was al voor Trumps presidentschap de discussie of hij erin zou slagen een eigen oligarchie te creëren, met een groep zakenmensen die aan hem ondergeschikt zijn. Gelooft u dat dat kan gebeuren?

Snyder: Er is geen enkele reden waarom dat niet zou kunnen in de Verenigde Staten. Aristoteles en Plato begrepen al donders goed dat je een wettelijk systeem nodig hebt dat de concentratie van rijkdom vermijdt. Om het even naar Amerika te vertalen: we hebben een systeem nodig dat het Congres en de uitvoerende macht isoleert van het grote geld. Bij Trump is er een specifiek probleem: hij bewondert rijke mensen in binnen- en buitenland. Hij stelt zich enorm onderdanig op tegenover mensen die rijk zijn.

Welk gevaar ziet u concreet?

Snyder: Mensen die echt rijk zijn, verliezen elk contact met de wereld. Kijk naar Elon Musk, of kijk naar iemand die écht rijk is: Vladimir Poetin. Ze leven in een fantasiewereld. Als je zo steenrijk bent en je hebt totale controle over een staat, probeer je je fantasieën te doen uitkomen. De oorlog in Oekraïne is veel dingen tegelijk, maar het is duidelijk ook de oligarchische fantasie van Vladimir Poetin.

Heeft Trump u het afgelopen jaar verbaasd?

Snyder: Eigenlijk niet. (denkt na) De voornaamste onbekende bij Trump is zijn fysieke en mentale toestand. Die is onvoorspelbaar. Vergelijk het met de voormalige Sovjetleider Leonid Brezjnev, die ook niet altijd helder was. Die mentale en fysieke capaciteiten zijn een belangrijke variabele om het systeem dat hij heeft gecreëerd te begrijpen. Vicepresident JD Vance, en naaste adviseurs als Jared Kushner of Steve Witkoff hebben daar een betere inkijk in. Het is duidelijk dat ze daar handig gebruik van maken, en hun eigen wil zo proberen door te drijven.

Wat bedoelt u daar precies mee?

Snyder: Ik vermoed dat u weleens een van zijn posts op sociale media hebt gelezen?

Jawel.

Snyder: Daar zie je dat hij niet in staat is geconcentreerd te blijven op zijn onderwerp. Hij is alleen met zichzelf bezig. Onlangs gaf hij een speech in Pennsylvania, die zou gaan over zijn verwezenlijkingen, en hoe zijn regering het leven weer betaalbaar maakt. In plaats daarvan riep Trump dat al die aandacht voor betaalbaarheid een hoax was. Wat niet echt een boodschap is waarmee je politiek scoort.

Wat leert die anekdote u?

Snyder: Trump is altijd een erg getalenteerd spreker geweest. Hij is, op zijn geheel eigen manier, erg intelligent, en hij is een buitengewoon performer. Maar het is duidelijk dat hij zijn performances niet meer onder controle kan houden wanneer hij merkt dat het publiek niet langer reageert zoals hij dat wil. Dat zorgt voor enorme problemen wanneer hij aan beleid probeert te doen.

Trump was natuurlijk voorheen ook al een excentriek figuur. Er zit toch een zekere methode in zijn waanzin?

Snyder: Je kunt Trump het best begrijpen als een typische Amerikaanse performer. Hij is bekend geworden door de rol te spelen van iemand die schatrijk is – zonder dat hij dat echt was. En laten we wel wezen: die rol speelde hij erg goed. Hij heeft enorm veel politiek talent. Het probleem is dat hij geen andere talenten heeft. Als dat ene talent hem in de steek laat, heeft hij niets op overschot. Dat proberen hij en zijn omgeving te compenseren met gewelddaden, zoals die spectaculaire deportaties van migranten en de moordaanslagen in de Caribische Zee.

Hoe kijkt u naar de nieuwe Amerikaanse veiligheidsstrategie en de houding tegenover Europa?

Snyder: U moet dat document lezen als een pr-campagne namens Amerikaanse technologiebedrijven. De Amerikaanse socialemediaoligarchen háten Europa omdat Europa sociale media reguleert. Zij staan erg dicht bij het Witte Huis, met name bij vicepresident JD Vance. Vooral Elon Musk wil Europa breken, omdat hij zijn bedrijven zonder hindernissen in Europa wil laten functioneren.

Vance heeft het voortdurend over hoe de vrijheid van meningsuiting in Europa onder druk staat.

Snyder: Wat uiteraard totale onzin is. Vrijheid van meningsuiting betekent voor Elon Musk dat Elon Musk kan bepalen wie gecensureerd wordt en wie een voorkeursbehandeling krijgt. Waarom zou Europa moeten aanvaarden dat een multimiljardair kan bepalen wat Europeanen mogen denken en zeggen?

Die veiligheidsstrategie is ook kritisch voor migratie en flirt met samenzweringstheorieën. Waar komt die vijandigheid tegenover Europa vandaan?

Snyder: Naast de druk van de techoligarchen zie ik nog vier redenen. De eerste is een vreemd soort beschavingsjaloezie: op veel vlakken werkt Europa beter dan Amerika – maar dat kun je natuurlijk niet hardop zeggen. Het heeft ook met blanke suprematie te maken: de auteurs van de nationaleveiligheidsstrategie zijn geobsedeerd door demografie en migratie, en projecteren die bezorgdheden op Europa. Er is de uitgesproken antidemocratische agenda van de huidige Amerikaanse regering. Ze heeft liever ideologisch flexibele dictaturen die door rijke mensen worden gerund, en die geïnteresseerd zijn in deals. Een vierde belangrijke reden: Europeanen kopen niet om – of beter gezegd: ze zijn er minder goed in dan autoritaire leiders. Het huidige Amerikaanse buitenlandbeleid is in essentie een tournee rond de wereld om te kijken wie ons wil omkopen. En de Europeanen worden overboden.

Hoe moet Europa met dat nieuwe gegeven omgaan?

Snyder: Ik denk dat we dit document moeten begrijpen als het brede perspectief dat deze Amerikaanse regering op de wereld heeft. Die nieuwe kijk vereist dat Europa zijn houding tegenover Amerika moet herzien. Het Amerikaanse buitenlandbeleid is nu totaal onvoorspelbaar, en wordt mede bepaald door allerlei rare binnenlandse overwegingen. De Europeanen moeten zelf proactief nadenken over hun eigen veiligheid. Dat betekent ook dat ze veel meer zullen moeten doen om Oekraïne te steunen.

Europese leiders, zoals de Duitse kanselier Friedrich Merz, verzekeren ons voortdurend dat Trump nog steeds aan onze kant staat. Vindt u dat een verstandige strategie?

Snyder: Nee. (zucht) Trump geeft je altijd genoeg hoop zodat je jezelf beschadigt. Dat is áltijd zijn strategie. Hij staat niet aan jouw kant. Hij is ook niet helemaal tegen jou, maar hij staat echt niet aan jouw kant. Wat Europa absoluut moet vermijden, is dat het blijft wachten op wat Trump zegt. Dat doet Europa al te vaak. Stop met hopen. Trump wil de illusie wekken dat als je toegevingen doet – bijvoorbeeld door socialemediabedrijven minder te reguleren – er meer steun komt. Dat gaat gewoon niet gebeuren.

Hoe begrijpt u Trumps houding tegenover Rusland en Oekraïne?

Snyder: Hij snapt geen van beide zijden. In de wereld van Trump – en in die van Jared Kushner en Steve Witkoff, die de gesprekken met Poetin voeren – draait alles om geld. Poetin is extreem rijk, zodanig rijk dat hij al lang niet meer om geld geeft. Waarom zou Poetin enige interesse hebben in een zakendeal? Dat is niet wat hem drijft.

Wat drijft Poetin dan wel?

Snyder: Poetin wil herinnerd worden als een historisch figuur. Hij wil dat de wereld hem bevestigt in zijn kijk op de geschiedenis. Dat is iets wat Trump, Kushner en Witkoff fundamenteel niet kunnen begrijpen. Ze begrijpen niet dat ze met die houding de westerse benadering herhalen die geleid heeft tot deze verschrikkelijke oorlog. Ook Europa dacht lange tijd: Poetin wil economische relaties. Laten we Russische olie en gas kopen. Die inschattingsfout heeft deze invasie mee veroorzaakt. Amerika wil die fout nu herhalen, maar dan op een veel grotere schaal.

En hoe begrijpt u Trumps opstelling tegenover Oekraïne?

Snyder: Trump begrijpt ook Volodymyr Zelensky niet. Hij denkt dat Zelensky alleen land of geld wil, maar dat klopt niet. Zelensky is een democratisch verkozen leider die de wil van zijn volk vertegenwoordigt. En die bevolking wil een onafhankelijk land dat niet hoeft te lijden onder Russische bezetting. Trump, Kushner en Witkoff snappen het idee niet dat je een volk vertegenwoordigt. Ze hebben zelf geen democratische waarden. We zitten dus met een bemiddelaar die geen van beide vechtende partijen begrijpt. Dat is natuurlijk vragen om problemen.

Hoe kijkt u naar het zogenaamde Amerikaanse vredesvoorstel?

Snyder: Eerst en vooral: dit is geen Amerikaans vredesvoorstel. Dit voorstel komt vanuit het Kremlin. De Amerikanen hebben het een beetje herschreven, en vervolgens is het Witte Huis het beginnen te behandelen alsof het van hen kwam.

Aan Russische kant is er voorlopig nog maar weinig enthousiasme om hun eigen aanbod te aanvaarden.

Snyder: Doordat de Amerikanen zo chaotisch zijn, zijn de Russen bereid hun eigen plannen af te wijzen, omdat ze denken dat ze nog meer kunnen binnenhalen. Amerika heeft alle instrumenten waarmee het Rusland onder druk kan zetten op voorhand weggenomen: het levert geen wapens meer, vaardigt geen sancties meer uit en laat niet toe dat de Russische tegoeden worden gebruikt. En dus denken de Russen: als we blijven vechten, krijgen we binnenkort misschien nog een beter aanbod. Door zich zo zwak op te stellen, nodigt Trump Poetin uit om de oorlog voort te zetten.

Denkt u dat Poetin ondertussen van de oorlog is gaan houden?

Snyder: (zucht) Het wordt steeds moeilijker om Poetin te lezen. Zijn verklaringen worden zeldzamer en moeilijker te begrijpen. Rusland heeft momenteel een oorlogseconomie, wat een deel van de elite goed uitkomt. Poetin zelf gelooft dat het Westen instort als hij maar lang genoeg doorvecht. Hij denkt dat Oekraïne het opgeeft als het Westen het opgeeft, want hij ziet Oekraïne als een artificiële natie die enkel bestaat dankzij westerse steun.

Hoe kijken andere landen met territoriale ambities naar hoe de oorlog in Oekraïne verloopt? Ziet China dit als een reden om pakweg Taiwan niet aan te vallen, of als een aanmoediging om het net wel te doen?

Snyder: Dát is de grote vraag: wat wordt de ultieme betekenis van de oorlog in Oekraïne? Het is op zich natuurlijk verschrikkelijk dat Rusland land bezet, burgerlijke leiders executeert, mensen foltert en kinderen kidnapt, maar er zijn globale gevolgen. Een van de belangrijkste is het gevaar van nucleaire proliferatie. Als we Rusland toelaten om deze oorlog te winnen, creëer je een toestand waarbij middelgrote landen in Azië en Europa zo snel mogelijk kernwapens zullen bouwen.

Waarom?

Snyder: Als Oekraïne verliest, zullen veel landen de les trekken dat Oekraïne nóóit zijn kernwapens had mogen opgeven. Voor landen als Japan, Duitsland of Polen zal het steek houden om ook nucleaire wapens te bouwen. Dat maakt de wereld gewoon gevaarlijker. Als de oorlog goed afloopt voor Oekraïne en slecht voor Rusland, houdt een invasie van Taiwan vanuit Chinees oogpunt minder steek. Maar als het slecht afloopt voor Oekraïne, kan dat Peking op ideeën brengen.