Het Europese jaar van Hendrik Vos: ‘België is net zo cynisch en schijnheilig als de rest van Europa’

Politicoloog Hendrik Vos (UGent) kijkt terug op een woelig Europees jaar, vol uitdagingen die nieuw zijn voor Europa. ‘Ook in 2017 zal Europa Turkijeachtige deals sluiten. De elegantie ervan is ondergeschikt geworden.’

Dit jaar protesteerden de Polen tegen hervormingen van het grondwettelijk hof en inperkingen van de persvrijheid. Ook in Hongarije stelt Viktor Orbán fundamentele rechten in vraag. Is er een nieuwe breuklijn tussen oost en west in Europa?

HENDRIK VOS: De breuklijn is ingewikkelder. Oost-Europa heeft geen monopolie op het in vraag stellen van mensenrechten. Een paar weken geleden waren hier nog uitspraken te noteren over wereldvreemde rechters en de scheiding der machten.

Ook in de vluchtelingenproblematiek is het niet evident om een scheidingslijn door het continent te trekken. Een aantal Oost-Europese landen hebben heel expliciet en bot gezegd dat ze liever geen vluchtelingen opvangen, maar ook in het westen zitten een paar staten op dezelfde lijn. Ze drukken zich alleen wat minder scherp uit.

Hoe kijkt u terug op de vluchtelingendeal met Turkije die de EU in 2016 sloot? Voor elke vluchteling die vanuit Turkije naar hier komt, stuurt Europa er een terug.

VOS: Ik heb dat nooit een propere deal gevonden. In feite besteden we onze grensbewaking uit aan een land met wel wat problemen, dat ook nog eens minder draagkracht heeft om de opvang van vluchtelingen naar internationale standaarden te realiseren.

Veel politici zijn volgens mij best tevreden, hoe cynisch dat ook klinkt. Wat voor hen het belangrijkste was, is gerealiseerd: de vluchtelingenstroom vanuit Turkije is bijna volledig stilgevallen. Ook in 2017 wil de Europese Unie, met vallen en opstaan, Turkijeachtigedeals sluiten, bijvoorbeeld met Noord-Afrikaanse landen. De elegantie ervan is ondergeschikt geworden. De bottomline van de Europese aanpak is dat alles er moet aan gedaan worden om de vluchtelingen buiten te houden.

Hoe sterk is de Turkijedeal? Wat moet president Erdogan doen voor de EU die opblaast?

VOS: De doodstraf herinvoeren, denk ik. Dat is een symbolisch heel geladen daad waarmee de Unie heel veel problemen zou hebben. Voor de rest is gebleken dat Erdogan de rode lijn heel ver kan blijven verleggen.

Wij zien de situatie in Turkije soms te simpel. De tegenstanders van Erdogan (Recep Tayyip, Turks president, nvdr.) zijn ook niet altijd de meest frisse jongens of de felste verdedigers van de democratie. Europa erkent ook dat Erdogan in een moeilijke situatie zit, maar de manier waarop hij antwoordt, is totaal in strijd met de Europese waarden. Hij komt ermee weg, omdat hij de sleutel heeft van de poort tot Europa. Als hij die poort openzet, gebeurt er iets wat alle Europese landen koste wat het kost willen vermijden.

In België kreeg staatssecretaris voor Asiel en Migratie Theo Francken (N-VA) veel kritiek. Hoe wordt er op Europees niveau naar ons vluchtelingenbeleid gekeken?

VOS: Sommige landen vangen naar verhouding meer vluchtelingen op, maar veel landen doen het minder goed. Op een korte, chaotische periode na worden alle dossiers hier deftig onderzocht. Ook qua opvang speelt België er absoluut niet tussenuit als land waar het foutloopt.

Maar België is net zo cynisch en schijnheilig als veel andere landen. Het beleid komt erop neer dat we iedereen deftig opvangen die hier aankomt en zijn miserie kan aantonen. In werkelijkheid proberen de Europese landen, ook België, het mensen zo moeilijk mogelijk te maken om op een menswaardige manier hier te raken. Die spanning geeft het vluchtelingenbeleid een heel wrang randje.

De Europese Commissie zei vorige maand dat lidstaten vluchtelingen terug naar Griekenland moeten kunnen sturen, terwijl het land de vluchtelingenstroom nauwelijks verwerkt krijgt. Hoe ziet u dat evolueren in 2017?

VOS: Het lijkt mij moeilijk doenbaar en onverstandig, op menselijk, praktisch en principieel vlak. Het is ook heel cynisch. Een aantal landen wil de Dublinverordening weer gewoon toepassen, waaronder België, maar wij hebben makkelijk praten. De verordening stelt dat het eerste land waar een vluchteling voet aan wal zet, verantwoordelijk is. Maar probeer vanuit Syrië maar eens om je eerste stap op Europese bodem in België te zetten. Het enige land waarvoor dat nog moeilijker is, is Luxemburg.

2017 zal ook het jaar van de brexitonderhandelingen worden. Hoe ziet u de zaken verlopen?

VOS: Het referendum is al een half jaar achter de rug, maar van die hele brexit hebben we nog niet te veel gezien. Het is uitkijken naar de onderhandelingspositie van de Britse regering, want die weet op dit moment van geen hout pijlen te maken. Moet ze inzetten op het migratiethema, zodat Groot-Brittannië Roemenen en Polen van haar arbeidsmarkt mag houden? Of moet ze bezig zijn met haar economische belangen en het behouden van de toegang tot de interne markt?

De toegang van de Britten tot de markt zal bijna product per product in een akkoord worden gegoten, zoals de EU nu al overeenkomsten heeft lopen met Canada of Zuid-Korea. Uiteraard is dat niet wenselijk en geen enkele betrokkene is daar heel gelukkig mee. Maar we moeten er het beste van zien te maken.

Komt de Europese Unie sterker aan tafel dan de Britten?

VOS: Voor de EU is het vooral belangrijk eensgezind te blijven. Niet eenvoudig, want zoals in alle dossiers lopen de belangen van de lidstaten uiteen. Het ene land staat ook al dichterbij het Verenigd Koninkrijk dan het andere. Elk land zal zijn eigen, allerbelangrijkste dossiertjes uitspelen. In zo’n constellatie is het goed mogelijk dat Europa zich uit verband laat spelen. De Europese onderhandelaars beseffen dat en zullen er alles aan doen om dat te vermijden.

Aan de vooravond van het brexitreferendum zat de schrik er goed in bij Europese politici. Is dat vandaag nog steeds zo?

VOS: Neen. Bij de regeringen van de andere lidstaten is er weinig animo is om het voorbeeld van de Britten te volgen, ook in Hongarije en Polen niet. Iedereen wil eerst zien of de Britten er beter van worden, iets waar de meeste waarnemers niet van overtuigd zijn.

Er staan veel dingen op het spel die gaandeweg voor veel landen vanzelfsprekend zijn geworden. De brexit dwingt nu plots iedereen om daarover na te denken hoe het zou zijn om dat los te laten. De rekening in de meeste hoofdsteden is dan snel gemaakt.

2016 bracht helaas veel aanslagen op Europees grondgebied en bijgevolg meer samenwerking rond veiligheid. Hilde Vautmans van Open Vld schreef op Knack.be dat de Europese liberalen pleiten voor één Europese inlichtingendienst.

VOS: We zijn nog lang niet aan een Europese inlichtingendienst en die komt er ook in 2017 niet. Er wordt wel meer samengewerkt tussen nationale veiligheidsdiensten. Niet uit enthousiasme, maar omdat het moet. Dat gaat zo met alle vormen van Europese samenwerking. Landen blijven het liefst zo soeverein mogelijk en behouden het liefst zoveel mogelijk bevoegdheden. Crisissen confronteren hen met het besef dat de lidstaten van de EU enkel samen kunnen omgaan met de uitdagingen van deze tijd.

Iedereen beseft ook dat dat niet efficiënt is om parallel in verschillende landen naar dezelfde terroristen te zoeken, maar de argwaan om samen te werken ligt diep ingebed in nationale tradities.

In 2016 kwam de verhouding tussen de Europese Unie en haar lidstaten een paar keer onder hoogspanning te staan. Er was het Oekraïneverdrag, dat door een Nederlands referendum geblokkeerd werd. Er was CETA, het handelsverdrag tussen Europa en Canada dat vertraging opliep door het verzet van de Waalse regering. Eurocommissaris voor Mededinging Margarethe Vestager lag dan weer op ramkoers met een aantal lidstaten die belastingvoordelen moesten terugbetalen die ze aan multinationals hadden verleend.

VOS: Het is heel manifest duidelijk geworden dat als je Europese samenwerking wil doen vooruitgaan, je niet meer kan blijven aanvaarden dat individuele landen op elk vlak hun wil blijven doordrukken. Samenwerken betekent dat je compromissen sluit. Anders beweegt er niets meer en moet je de Europese samenwerking loslaten. Ik vind het niet slecht dat die spanningen wat op scherp komen te staan.

Hebben de lidstaten hun les nu geleerd?

VOS: We zitten op een kantelmoment. De grote uitdagingen waar we nu mee geconfronteerd worden, of het nu het klimaat betreft of de vluchtelingen, kun je maar effectief aanpakken op een niveau dat boven de natiestaat ligt. En ja, daar moeten de landen hun nationale soevereiniteit voor laten verdampen.

Dat zal niet zonder slag of stoot gaan. Nationale politici zullen proberen om vast te houden aan hun laatste woord, terwijl het volk nostalgisch blijft naar de tijd van de natiestaten.

Europa zal in het nieuwe jaar moeten samenwerken met een nieuwe Amerikaanse president. Wat verandert er voor de EU met Trump in het Witte Huis?

VOS: TTIP (het Amerikaans-Europese handelsverdrag, nvdr.) is voorlopig van de baan. Trump liet al verstaan dat dat voor hem geen prioriteit is en dat hij de onderhandelingen eerder zal afremmen dan toejuichen. Die verliepen al uiterst moeizaam. Dat neemt niet weg dat Europa en de VS ook onder Trump belang hebben bij een goede handelsrelatie. Dat zal dan, naar ik vermoed, niet via een groot handelsakkoord, maar via deelakkoorden gaan.

Verder is het allemaal nogal onvoorspelbaar. Trump heeft al hints laten vallen over wat hij bijvoorbeeld gaat doen binnen de NAVO, maar zal hij zijn voornemen om er minder te doen echt uitvoeren? Voor Europa is het cruciaal om op één lijn te blijven. Sommige lidstaten hebben sympathie voor Trump, andere hebben een principiële aversie tegen hem en zijn plannen. Het zal vooral afwachten worden.

Wat Trump in 2016 kon, kunnen Le Pen, Wilders, Grillo of Petry in 2017 doen: de verkiezingen winnen als extreemrechtse kandidaat in respectievelijk Frankrijk, Nederland, Italië of Duitsland.

VOS: Het is altijd afwachten wat er gebeurt als zulke politici echt aan de macht komen. Kijk naar Orbán. Hij kondigde al aan de doodstraf opnieuw te willen invoeren en de binnengrenzen te bewaken, maar in de praktijk blijft het dode letter. Hij beseft wat er op het spel staat. Als die heel populistische strekking regeringsverantwoordelijkheid krijgt, zal hen duidelijk worden dat het niet zo makkelijk is om je los te wrikken uit de Unie.

Waar zijn Le Pen en co het gevaarlijkst voor Europa: in de regering of in de oppositie?

VOS: Het hangt ervan af hoe ze in de regering zitten. Uiteindelijk heeft het FPÖ van Jörg Haider ook in de Oostenrijkse regering gezeten zonder dat er veel brokken van kwamen, net omdat de partij met andere partijen moest samenwerken om te besturen.

Toch blijft het zo dat de meeste Europese leiders liever geen Wilders of Le Pen in de regering zien. Of ze nu winnen of niet, het blijft een feit dat een belangrijk deel van de Europeanen geen meerwaarde meer ziet in Europese samenwerking. Partijen merken dat ze daarmee kiezers kunnen scoren.

Altijd opnieuw klinkt het dat Europa meer moet luisteren naar de mensen. Maar naar welke mensen? Naar de Grieken, die massaal voor Syriza stemden, of de Hongaren, die nog massaler voor Orbán kozen? Europese politiek is per definitie compromispolitiek. Helaas wordt te weinig uitgelegd in de lidstaten waarom alles wat uit Europa komt, ergens in dat grijze, modderige midden ligt. Niet verwonderlijk dat eurosceptische politici daar gemakkelijk op kunnen schieten.

In januari verkiest het Europees Parlement een opvolger voor voorzitter Martin Schulz van de socialistische S&D. Normaal gezien zou dat iemand worden uit de Europese Volkspartij (EVP), de grootste fractie, maar die levert al de voorzitter van de Europese Raad, Donald Tusk, en die van de Europese Commissie, Jean-Claude Juncker. ‘De kandidaat van de EVP, Antonio Tajani, niet helemaal onomstreden is, omdat hij uit de entourage van Silvio Berlusconi komt’, weet Vos.

Kijken we dan automatisch naar Gianni Pitella, de kandidaat van de S&D? Samen met de EVP vormden ze de afgelopen jaar een stevige coalitie in het Parlement.

VOS: Waarom is het Schulz dat niet gebleven? Hij had het graag verder gedaan en had de steun van politieke zwaargewichten. Het is niet vanzelfsprekend dat het een sociaaldemocraat wordt. Mogelijk slagen de EVP en de S&D er toch in om een deal te sluiten door bijvoorbeeld een compromiskandidaat uit een derde fractie te steunen.

Op die manier komt Guy Verhofstadt van de ALDE-fractie in beeld.

VOS: Verhofstadt heeft zijn liefhebbers en zijn vrienden, maar ook zijn tegenstanders. Die twee andere grote fracties zullen het niet zo snel gunnen aan de liberalen, een relatief kleine fractie. Daartegenover staat dat heel wat staats- en regeringsleiders vandaag liberaal zijn.

Verhofstadt liet onlangs nog optekenen dat het parlement te vaak aan de kant geschoven wordt, terwijl dat wel het enige verkozen orgaan is binnen de Europese Unie. Hij zei dat nadat hij als parlementaire hoofdonderhandelaar van de brexit niet welkom was op het informele overleg van de staatshoofden.

VOS: In Europa is het moeilijk aan te tonen wie het voor het zeggen heeft, omdat je altijd brede coalities nodigt hebt om iets gedaan te krijgen. Soms werken de Raad en de Commissie samen, dan weer zie je enkele grote landen samenspannen.

De macht van het parlement is alleen maar toegenomen, zeker onder de grote coalitie van EVP en S&D. Het parlement is een belangrijke speler in heel dat proces en blijft wegen op de debatten.

Behalve op de brexit dan, aldus Verhofstadt.

VOS: Dat is een beetje dubbel. In de brexitonderhandelingen worden onontgonnen paden bewandeld. Daar zijn geen vaste procedures rond, dat wordt improviseren. In zulke situaties zie je dat de lidstaten het laken wat naar zich proberen toe te trekken.

De vluchtelingencrisis, de brexit, Trump… er zijn wel meer zaken waarvoor Europa onontgonnen paden moet bewandelen. Ziet u de macht van het parlement dan afnemen?

VOS: Ook in die dossiers zal het parlement zich manifesteren, maar dan zonder de illusie te hebben dat het alles naar zich toe kan trekken.

We hebben aandacht voor de grote conflicten en dossiers, maar tegelijkertijd blijft de dagelijkse machinerie draaien op de achtergrond. Daarin blijft het Parlement wel belangrijke dingen doen.

Wat heeft de Europese Unie goed gedaan in 2016?

VOS: De Europese integratie is ook in 2016 niet stilgevallen. Er zijn stapjes gezet naar meer intense samenwerking, ondanks de crisissfeer. Er is een Europese grenswacht opgericht, er zijn klimaatmaatregelen ingevoerd… Veel van die stapjes waren klein en ontgoochelend, dat klopt, maar het project is niet stilgevallen en heeft ook in 2016 aan kracht gewonnen.

Als ik er één ding mag uithalen, kies ik voor de inspanningen van Margrethe Vestager. Ze bracht lidstaten in een heel oncomfortabele positie door aan te tonen hoe ze grote bedrijven probeerden te plezieren en zo schade berokkenden aan de Europese Unie. De Europese commissie mag gerust verdergaan op dat pad. Heel betekenisvol dat dat in 2016 gebeurt.

Heeft Europa reden om om hoopvol naar het nieuwe jaar te kijken?

VOS: Ja, net omdat de uitdagingen van 2016 er ook in 2017 zullen zijn. Klimaat, massale belastingontwijking en andere grote dossiers vragen volgens een ijzeren logica steeds weer om Europese antwoorden. Europa zal voldoende kunnen bewijzen dat ze meerwaarde heeft in vergelijking met wat de landen op zich kunnen doen.