Het einde van het INF: ‘We gaan een periode van nucleaire anarchie tegemoet’

Met het verstrijken van het INF-verdrag trekken de Verenigde Staten zich almaar nadrukkelijker terug op het wereldtoneel. De onzekerheid neemt toe. Als in 2021 het laatste grote wapenverdrag op de schop gaat, dreigt nucleaire anarchie.

Dat het Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty (INF) vandaag verstrijkt, komt niet als een verrassing. Op 1 februari hadden de Verenigde Staten al besloten om het verdrag met Rusland te schorsen. De implicaties zijn niet te overzien: vanaf nu mogen beide landen opnieuw ballistische raketten, kruisraketten en raketlanceerders produceren die vanaf de begane grond een afstand tussen 500 en 5500 kilometer kunnen afleggen. Ook Rusland heeft het verdrag officieel verlaten.

Sinds Donald Trump is aangetreden als president van de Verenigde Staten, beoefent hij The Art of No Deal, vrij naar zijn in 1987 verschenen biografie The Art of the Deal. Onder Trump trekken de VS zich terug van het wereldtoneel. Het klimaatakkoord van Parijs, de nucleaire deal met Iran, de onderhandelingen voor het Trans-Pacific Partnership, een voorgesteld handelsakkoord van twaalf landen die aan de Stille Oceaan liggen: in nauwelijks twee jaar is de ravage niet te overzien. Bovendien plaatst de president openlijk vraagtekens bij het voortbestaan van de NAVO en gaf hij al aan dat landen als Zuid-Korea en Japan voortaan zullen moeten betalen voor hun Amerikaanse bescherming. Niet voor niets is zijn veiligheidsbeleid ondertussen The Withdrawal Doctrine gaan heten: de terugtrekkingsdoctrine.

Die evolutie mag niemand verbazen: de Amerikaanse president doet grotendeels wat hij in de verkiezingscampagne heeft beloofd. ‘Donald Trump is niet gedreven om te leiden, maar om te winnen’, zegt Ivo Daalder, voormalig Amerikaans ambassadeur bij de NAVO en auteur van het onlangs gepubliceerde De lege troon, waarin hij de buitenlandpolitiek onder Trump fileert. ‘Hij is alleen geïnteresseerd in verwezenlijkingen die hij als winst kan verkopen.’

‘Liever geen borstelige snor’

Zowel bij de VS als bij de andere NAVO-landen leefde al een tijdje het idee dat Rusland zich al enkele jaren niet meer aan de voorwaarden van het INF-verdrag hield. Vooral de Novator-raketten die het in 2016 vervaardigde, lijken de INF-voorwaarden te overtreden. Rusland heeft de voorbije jaren nooit ingestemd met het Amerikaanse verzoek om die claim te verifiëren. Dat de VS finaal uit het INF-verdrag stappen, verbaast Ivo Daalder niet. ‘Vroeg of laat zou elke Democratische of Republikeinse president dat gedaan hebben. Alleen zouden zij hun beslissing vermoedelijk niet hebben aangekondigd tijdens een campagnemoment.’

Dat Rusland en de VS het verdrag opzeggen, wil overigens niet noodzakelijk zeggen dat ze elkaar naar het leven staan. In de wandelgangen klinkt het dat geen van beide landen rouwig is over de stopzetting, omdat het hun de mogelijkheid geeft om maatregelen te nemen tegen China. Toch zijn de gevolgen van de opzegging niet gering. De Russische middellangeafstandsraketten staan immers gericht op Europa, niet in de laatste plaats omdat Amerika op Europees grondgebied kernbommen heeft gestationeerd.

Onder Trumps leiding gaat gelijk welke vorm van bewapeningsbeteugeling op de schop. ‘Het INF-verdrag is politiek gelinkt aan een ander nucleair wapenverdrag, het New Strategic Arms Reduction Treaty (New START)’, waarschuwt Tom Sauer, professor internationale politiek aan de Universiteit Antwerpen. Dat verdrag dateert van 2010, toen de presidenten Barack Obama en Dmitri Medvedev een reset van de Amerikaans-Russische relaties probeerden. Volgens New START moeten Rusland en Amerika hun nucleaire arsenaal beperken tot 1550 kernkoppen. Het verdrag kan in 2021 eenmalig voor vijf jaar verlengd worden. ‘Maar’, zegt Tom Sauer, ‘ook voor New START ziet het er nu niet goed uit.’

Een verlenging van New START lijkt onwaarschijnlijk. In zijn eerste gesprek met de Russische president Vladimir Poetin gaf Donald Trump al te kennen dat hij het nucleaire akkoord niet genegen is. Bovendien is het Amerikaanse veiligheidsbeleid vandaag niet in handen van bruggenbouwers. Nationaal veiligheidsadviseur John Bolton – Trump wilde hem aanvankelijk niet in zijn regering vanwege ‘zijn grote, borstelige snor’ – staat te boek als het archetype van de Republikeinse havik. Ivo Daalder twijfelt er niet aan dat hij na de Iran-deal ook New START zal kielhalen. ‘Bolton heeft nog nooit een bewapeningscontroleverdrag gezien waarmee hij het eens was. Zelfs als er in 2021 een nieuwe president is, blijven er nauwelijks enkele weken over om over New START te heronderhandelen.’

Nucleaire anarchie

En ook het Non-Proliferatieverdrag (NPV), waarin 191 landen beloven geen kernwapens te produceren, is ten dode opgeschreven, vermoedt Tom Sauer. ‘De laatste herzieningsconferentie van het NPV, in 2015, is mislukt. Ook die van 2020 wordt waarschijnlijk zonder akkoord afgesloten. Twee mislukte conferenties na elkaar: dat is nog nooit gebeurd.’

Het ziet er dus naar uit dat er in 2021 voor het eerst sinds 1972 geen groot nucleair wapenverdrag meer in voege zal zijn. Dat maakt de wereld een gevaarlijker plek, zegt Sauer. ‘Wapenbeheersing is een thermometer: ze geeft aan in welke mate de grootmachten elkaar vertrouwen. Vandaag staat die thermometer in het rood. Als ook het NPV uiteenvalt, gaan we een periode van nucleaire anarchie tegemoet.’

‘Wapenbeheersing is een thermometer: ze geeft aan in welke mate de grootmachten elkaar vertrouwen. Vandaag staat die thermometer in het rood.’

Almaar meer landen houden de thermometer angstvallig in de gaten. Bij gebrek aan bindende verdragen dreigt een kettingreactie die een wereldwijde wapenwedloop kan veroorzaken. Sauer: ‘Als blijkt dat Iran een nucleair wapen bouwt, zal Saudi-Arabië onmiddellijk hetzelfde doen. En als Saudi-Arabië er één bouwt, zullen ook Turkije en Egypte interesse krijgen. Maar ook een land als Brazilië heeft al met de optie gespeeld om zich nucleair te bewapenen.’

Dat de Amerikanen hun troon verlaten hebben, vergroot dat probleem alleen maar. Vroeger konden veel Europese en Aziatische landen rekenen op Amerikaanse bescherming: aan een eigen nucleair arsenaal hadden ze geen nood. Nu hebben ze alle reden om hun opties te overlopen. ‘Amerika heeft stilaan een geloofwaardigheidsprobleem’, beaamt Ivo Daalder. ‘Als een Amerikaanse president de NAVO in vraag stelt en openlijk twijfelt aan militaire verdragen, is het niet onlogisch dat landen als Duitsland, Zuid-Korea of Japan gaan nadenken over het aanmaken van nucleaire wapens.’

De terugtrekkingsdoctrine in de praktijk