‘Had de tsaar een andere vrouw gehad, dan was er misschien geen revolutie geweest’

De Britse historica Helen Rappaport schreef een biografie van de vier dochters van de laatste Russische tsaar. Het waren meisjes met een gefnuikt leven, zo blijkt, die zorg moesten dragen voor hun zieke moeder en broertje, maar op handen werden gedragen door hun vader. ‘Ze hadden geen normale kindertijd. Terwijl ze maar één ding wilden: gewone mensen ontmoeten.’

Professioneel kun je de moord op de laatste tsarenfamilie van Rusland niet noemen. Verre van zelfs. Op 17 juli 1918, even na middernacht, werden Nicolaas II, zijn vrouw Aleksandra, hun kinderen Olga, Tatiana, Maria, Anastasia en Aleksej, en hun vier trouwste bedienden in Jekaterinenburg naar de kelder gebracht van het huis waar ze gevangen werden gehouden. Onder het mom van een groepsfoto werden ze netjes tegen de muur opgesteld, waarna een vuurpeloton verscheen en de hel losbarstte. De helft van de geweren ging niet af en de andere produceerden zo veel rook dat niemand nog een hand voor ogen zag. Alleen Nicolaas was op slag dood. De anderen waren alleen gewond en lagen vreselijk te kermen, tot ze met een bajonet werden afgemaakt. ‘Het was een debacle’, zegt de Britse historica Helen Rappaport. ‘Een waar bloedbad, dat de meisjes bespaard had kunnen blijven.’

De vier dochters van de tsaar waren op dat moment 22, 21, 19 en 17. Rappaport schreef een boek over hen, De zusters Romanov, dat automatisch ook een beeld schetst van het privéleven van de tsaar en de tsarina. En dat was huiselijker dan je op het eerste gezicht zou verwachten. Toen de kinderen nog klein waren, zorgde hij er bijvoorbeeld voor dat hij zo vaak mogelijk op tijd thuis was om hen een badje te geven. Aleksandra, een kleindochter van de al net zo huiselijke Britse koningin Victoria, stond erop haar kinderen zelf op te voeden in plaats van ze aan personeel over te laten. Voor Nicolaas en Aleksandra kwam hun gezin op de eerste plaats. Dat was ook de reden waarom ze in Tsarskoje Selo, het dorpje even buiten Sint-Petersburg waar de Romanovs hun zomers doorbrachten, beslisten om niet in het reusachtige, barokke Catharinapaleis te gaan wonen, maar wel in het even verderop gelegen en veel gemoedelijkere Aleksandrpaleis, dat ze ook nog eens volstouwden met hedendaags meubilair. ‘Aleksandra hield van dat soort goedkope, moderne meubels en prulletjes’, zegt Rappaport. ‘Goud en kristal waren niet aan haar besteed. Prins Aleksej had bijvoorbeeld een Amerikaanse glijbaan die in het midden van de ontvangstruimte van het paleis stond. Toen de communisten het in 1917 innamen, wisten ze niet wat ze zagen.’

Die Aleksej nam een centrale plaats in binnen het gezin van Nicolaas en Aleksandra. Wegens de Salische wet moest er een mannelijke erfgenaam zijn, want anders zou de troon naar een andere tak van de familie gaan. Het tsarenkoppel leek alleen maar meisjes op de wereld te kunnen zetten, vier op een rij. Toen er uiteindelijk toch een zoon geboren werd, bleek hij aan hemofilie te lijden, waardoor hij extra in de watten gelegd moest worden. Wat moet dat gedaan hebben met zijn oudere zussen, die heel goed wisten dat zij binnen het gezin maar tweederangskinderen waren? ‘Zij aanvaardden hun positie. In geen enkele van hun brieven of dagboeken heb ik een spoor van jaloezie teruggevonden’, zegt Rappaport. ‘Ze waren grootgebracht met het idee dat hun toekomstige broer tsaar zou worden en niet zij. Ze wisten dus dat er een broertje moest komen en dat hij de belangrijkste persoon in het gezin zou zijn. Dat was nu eenmaal de traditie. Het geheim van de ziekte van hun broertje deelden de meisjes met hun ouders. Niemand wilde dat de troonopvolger als een kreupele gezien zou worden, en dat bracht hen dichter bij elkaar. Maar dat betekent niet dat de vier dochters altijd netjes in de pas liepen. Zoals alle meisjes revolteerden ze, en Aleksandra schreef vaak over de koppige trekken van Olga en zelfs over de manier waarop de brave Maria haar tegensprak.’

Waarom kon een meisje geen tsaar worden? De Russen hadden toch al Catharina de Grote gehad?

Helen Rappaport: Ja, maar zij had een heel slechte relatie met haar zoon en troonopvolger Paul. Zodra hij kon, voerde hij de Salische wet in. Dat was zijn manier om wraak te nemen. Nicolaas II dacht daar anders over. In tegenstelling tot zijn vrouw ging hij ervan uit dat Aleksej jong zou sterven, nog voor hij zelf een troonopvolger verwekt zou hebben. Daarom liet hij zijn ministers onderzoeken of de Salische wet veranderd kon worden, zodat zijn dochter Olga hem zou kunnen opvolgen.

Welke positie hadden vrouwen op dat moment in de Russische maatschappij?

Rappaport: Zij hadden het heel moeilijk. Vrouwen die wilden studeren, moesten naar het buitenland trekken. In de jaren 1870 en 1880 ontstond er een ware exodus van vrouwen die naar Zwitserland verhuisden om er geneeskunde te studeren. Ook dat was tragisch voor de dochters van de tsaar. Tatjana had bijvoorbeeld de interesse en de aanleg om dokter te worden, zoals ze bewees toen ze tijdens de Eerste Wereldoorlog als verpleegster aan de slag ging. Maar dat kon niet. Vrouwenrechten waren heel erg beperkt in het Rusland van die tijd, maar ook daar kwamen de zussen Romanov niet tegen in opstand.

Hoe was de relatie tussen Nicolaas en zijn dochters?

Wat je ook van tsaar Nicolaas mag denken, als vader was hij een voorbeeld.

Rappaport: Heel goed. Wat je ook van Nicolaas mag denken – dat hij een mislukt monarch was, een reactionaire man die niet mee was met zijn tijd en een makkelijke prooi voor zijn manipulatieve vrouw -, als vader was hij een voorbeeld. Zijn dochters hielden echt van hem, veel meer dan van hun moeder. Vooral dan omdat hij allerlei dingen met hen deed. Hij ging met hen uit wandelen, fietsen of skiën. Ze reden samen pony en kayakten op de rivier. Hij praatte ook echt met hen, en elke avond las hij hen voor.

Vertelde hij hen ook over de opstanden en de bomaanslagen in het land?

Rappaport: Toen de revolutie uitbrak, lagen de vier meisjes doodziek op bed met de mazelen. Ze wisten dus niet wat er gebeurde. Het enige wat ze erover hoorden, was dat er rellen waren in Sint-Petersburg. En het volgende bericht was dat hun vader afgetreden was. Het gezin leefde heel erg afgesloten van de realiteit. De reden daarvoor was dat Aleksandra niet overweg kon met de Russische adel, die ze kleingeestig, overspelig, kruiperig en achterbaks vond. Ze wou niet dat haar kinderen daardoor besmet zouden raken. Een bijkomende factor was dat de Russische revolutionairen – zeker nadat in 1905 een eerste poging om het bewind omver te werpen was mislukt – de Romanovs het koste wat het kost wilden treffen. Het was een nachtmerrie om hen te beschermen. Bij aanslagen kwamen groothertogen, prinsen en ministers om, maar het voornaamste doelwit was toch Nicolaas zelf. Aleksandra was doodsbang dat haar kinderen iets zou overkomen.

Was Aleksandra’s angst niet een beetje ziekelijk?

Rappaport: Ze was zwaar neurotisch en dat had invloed op haar fysieke toestand. Ze was heel vaak ziek. Tegen 1908 bracht ze zelfs het grootste deel van haar tijd in een rolstoel door. Sinds haar tienerjaren werd ze al gekweld door angstaanvallen die gepaard gingen met hevige fysieke pijn. En hoe ouder ze werd, hoe meer psychosomatische kwalen ze opstapelde. Ze had last van pijnsteken in haar gezicht, chronische oorontstekingen, hartkloppingen, migraine en slapeloosheid. Ze was een fysiek wrak.

Dat kan toch niet goed geweest zijn voor haar kinderen?

Rappaport: Zij groeiden op met een afwezige moeder. Aleksandra lag vaak dagenlang in bed. Als ze al eens buitenkwam, om bijvoorbeeld naar de opera te gaan, moest ze vroeger terug naar huis keren. En dan was er nog Aleksej met zijn hemofilie. De vier zussen zagen dus constant fysiek lijden om zich heen. Er werd ook van hen verwacht dat ze de zieke gezinsleden verzorgden en bezighielden door hen voor te lezen of gewoon naast hun bed te zitten. Daardoor hadden ze geen normale kindertijd. Ze leidden een sober leven en wilden in feite maar één ding: de echte wereld ontdekken, andere mensen ontmoeten en zien hoe die leefden.

Werden ze wel volwassen?

Rappaport: Aleksandra wou hen zo lang mogelijk klein houden. Ze hield van haar meisjes en wou hen niet in jonge vrouwen zien veranderen. Dat ze zouden trouwen, het huis verlaten en zelf kinderen krijgen wou ze niet onder ogen zien. Zelfs in haar laatste brieven verwijst ze nog naar hen als ‘meisjes’. Ik denk dat het te verklaren is doordat ze hen echt nodig had: zij waren haar vangnet. Zonder hen zou Aleksandra een dodelijke smak maken, wisten ze. Dat moet op hen gewogen hebben.

Nicolaas II verdedigde zijn starre beleid op basis van zijn positie als tsaar die hem door God was gegeven. Was hij wel mee met zijn tijd?

Rappaport: Hij klampte zich aan zijn goddelijke missie vast. Wat dat betreft, is hij te vergelijken met Charles I van Engeland, die ook dacht dat hij een goddelijke onfeilbaarheid genoot. Nicolaas deed dat omdat hij de gelofte had afgelegd dat hij de autocratie in zijn oorspronkelijke vorm aan zijn troonopvolger zou doorgeven. Aleksandra was op dat vlak nog minder tot compromissen bereid. Had Nicolaas een andere vrouw gehad, dan zou hij zich wellicht hebben laten overhalen om een democratisch verkozen parlement in te voeren, en dan was er van een revolutie misschien geen sprake geweest. Wellicht was Rusland dan een constitutionele monarchie geworden zoals vele andere Europese landen.

Toen in 1914 de Oostenrijkse kroonprins Frans Ferdinand in Sarajevo werd vermoord, wat tot de Eerste Wereldoorlog zou leiden, schreef Nicolaas daar niets over in zijn dagboek. Hij had het alleen over het bootreisje dat hij met zijn gezin zou maken in de Finse wateren.

Rappaport: Toen ik dat ontdekte, viel mijn mond zowat open van verbazing. Wellicht wilde hij op die manier de werkelijkheid ontkennen. Zijn oom, grootvorst Sergej, was in 1905 opgeblazen tijdens een aanslag. Premier Stolypin werd vermoord, net als vele andere regeringsleden. Nicolaas leefde onder constante bedreiging, en dat was ook de reden waarom hij bijna nooit met zijn gezin op reis ging. Hun vakanties brachten ze door op hun jacht, want dat kon met een paar oorlogsbodems in de buurt het best worden beveiligd. Als ze toch eens de trein namen, stonden er over het hele traject soldaten langs beide zijden van het spoor. Toen de Romanovs in 1909 Groot-Brittannië bezochten, zaten de nog maar pas opgerichte Britse veiligheidsdiensten met de handen in het haar. Tot die tijd hadden ze zich moeten bezighouden met het bestrijden van Ierse onafhankelijkheidsstrijders. Dat was klein bier vergeleken met het beschermen van de pluim die iedere terrorist op zijn hoed wou steken: Nicolaas II. Uiteindelijk bleek een permanent verblijf aan boord van hun jacht de enige manier waarop de Romanovs beschermd konden worden. Ook al was er dan een bezoek voorbereid aan het eiland Wight, dat voor de gelegenheid vol agenten zat die zich verkleed hadden als zeelui. Edward VII, toen nog een jonge prins, merkte op dat hij liever geen tsaar was als dat de consequenties waren.

Nog een teken van zijn wereldvreemdheid: bij zijn aftreden beweerde Nicolaas dat hij het liefst van al een Engelse boer zou worden.

Rappaport: De Duitse keizer Wilhelm had ooit opgemerkt dat Nicolaas alleen maar goed was om een landjonker te worden en rapen te kweken. En inderdaad: toen de Romanovs na de revolutie van 1917 in het Aleksandrpaleis gevangen werden gehouden, begon Nicolaas de tuin om te spitten en plantte hij worteltjes en rapen. Hij hakte hout, en tijdens de winter brak hij samen met zijn kinderen het ijs op de kanaaltjes in het park. Hij amuseerde zich toen best. Hij zou dus echt wel gelukkig geweest zijn als hij Rusland had kunnen inruilen voor een boerderij in Engeland. Hij was een buitenmens die dagelijks kilometers te voet aflegde. Toen hij op het einde van 1917 samen met zijn gezin opgesloten werd in een huis in Tobolsk, in Siberië, liep hij de muren op. Het tragische was natuurlijk dat hij nooit de toelating kreeg om naar het buitenland te vertrekken omdat hij dan een trekpleister voor contrarevolutionairen zou worden, net zoals de andere leden van het gezin.

En daarom moesten ze uiteindelijk ook allemaal dood?

Rappaport: Lenin zei dat levende Romanovs vlaggen voor de contrarevolutionairen zouden zijn.

Het was dus Lenin die het bevel voor de executie gaf?

Rappaport: Dat is de vraag van één miljoen. Volgens mij is hij schuldig. Hij was een echte controlefreak: hij wou niet dat er iets gebeurde zonder zijn goedkeuring. Twee weken voor de executie vergaderde het Centraal Comité in Moskou over het lot van de Romanovs. Ik ben ervan overtuigd dat Lenin de lokale autoriteiten in Jekaterinenburg uiteindelijk de opdracht gaf om de Romanovs te vermoorden. Alleen zorgde hij ervoor dat zijn naam nooit op een document voorkwam, een tactiek die later ook Stalin zou toepassen. Fysieke bewijzen hebben we dus niet.

Waarom werden de Romanovs überhaupt naar Jekaterinenburg gebracht? In het Siberische Tobolsk zaten ze toch veel veiliger?

Rappaport: Tobolsk leek aanvankelijk inderdaad een veilige plaats omdat het er zes maanden per jaar zo hard vriest dat het voor een gewone sterveling onbereikbaar is. Daar kwam verandering in toen de Witten – een amalgaam van aristocraten, mensjewieken, vroegere grootgrondbezitters en buitenlandse strijders die alleen door hun bolsjewiekenhaat verenigd werden – vanuit het oosten via de Trans-Siberische spoorlijn richting Moskou begonnen op te rukken. Omdat Tobolsk wel eens in verkeerde handen zou kunnen vallen, werden de Romanovs naar het industriële, erg communistische Jekaterinenburg gebracht. In juli 1918 leek ook die stad in handen van de contrarevolutionairen te zullen vallen, en omdat de Romanovs geen nut meer hadden voor de bolsjewieken konden ze maar beter vermoord worden. Alweer een probleem minder.

Waarom hadden ze geen nut meer?

Rappaport: Aanvankelijk beschouwden de bolsjewieken de Romanovs als een buit met grote symbolische waarde. Ze dachten dat ze hen als pionnen zouden kunnen inzetten bij hun onderhandelingen met het Westen. Maar de Duitsers bleken niet in hen geïnteresseerd. De Britten ook niet, trouwens.

De Duitse keizer en de Britse koning waren toch rechtstreekse familie van hem?

Rappaport: Natuurlijk, en ook het Deense koningshuis was familie. Maar men zag Nicolaas als een tijdbom. Zijn bijnaam was Nicolaas de Bloedige, de man die verantwoordelijk was voor het organiseren van pogroms en het wreed neerslaan van de opstanden van 1905 en 1915. Zou jij je hachje riskeren voor een oom met een barslechte reputatie? De kans dat er opstanden zouden ontstaan in het land dat Nicolaas asiel verleende, was groot. Niemand wou de revolutie importeren.

Marnix Verplancke