Nee, de internationale rechtsorde staat niet op instorten. Maar ons land mag gerust wat meer doen om dat systeem te verdedigen, vindt expert internationaal recht Jan Wouters (KU Leuven). ‘Zonder onze reputatie en geloofwaardigheid kunnen wij niets in de wereld.’
‘Ik krijg vandaag uit veel hoeken de vraag of mijn rechtstak over enkele jaren nog wel zal bestaan’, zegt Jan Wouters niet zonder ironie, wanneer we elkaar spreken per videoverbinding. ‘Ik kan die ongerustheid gelukkig onmiddellijk wegnemen. Het internationale recht is vandaag zelfs springlevend.’
De vraag is natuurlijk niet totaal van de pot gerukt. De Russische invasie van Oekraïne, de humanitaire catastrofe die Israël in Gaza aanricht en het eigengereide gedrag van de Amerikaanse president Donald Trump geven de indruk dat steeds minder landen zich gehinderd voelen door internationale regels. Maar dat klopt niet, benadrukt Jan Wouters, die zich als professor internationaal recht aan de KU Leuven al decennialang verdiept in hoe internationale verdragen en organisaties werken.
‘Dat Rusland ondanks de westerse sancties blijft vechten, betekent niet dat het internationaal recht plots wegvalt. Het is niet omdat er in Brussel wel eens een moord gebeurt, dat er geen strafrecht meer bestaat.’
Jan Wouters: Ik ben de laatste om te ontkennen dat de Russische invasie van Oekraïne en de Israëlische aanvallen op Gaza en Iran flagrante schendingen meebrengen van het internationale recht. Maar tegelijk is er zoveel meer. Er zijn tegenwoordig meer dan 700 internationale instellingen die elke dag het internationale recht toepassen en verder ontwikkelen. Er wordt wereldwijd méér samengewerkt dan op gelijk welk moment van onze geschiedenis. En dat is ook logisch. Want over het algemeen werkt internationaal recht prima.
Hoe bedoelt u?
Wouters: Om wijlen Louis Henkin, de beroemde hoogleraar van Columbia University, te citeren: bijna alle landen ter wereld komen bijna altijd bijna al hun internationale verplichtingen na. Dat mag optimistisch klinken – of zelfs naïef – maar het klopt wel. Dat doen ze niet per se uit morele overwegingen, maar uit welbegrepen eigenbelang. Landen weten donders goed dat ze snel een koekje van eigen deeg krijgen als ze flagrant de regels schenden. Dat geldt bij uitstek voor een klein land met een open economie zonder natuurlijke grenzen zoals België. Zowel voor België als voor de EU kan er niet genoeg internationaal recht zijn.
‘Dit is een tweede Nakba’: het verhaal van een Palestijnse familie op de vlucht
De Verenigde Naties zijn indertijd in het leven geroepen om oorlogen te verhinderen. Daar slagen ze vandaag absoluut niet in.
Wouters: En toch is het duidelijk dat flagrante schendingen van het internationale recht gevolgen hebben. Het Westen heeft fel gereageerd toen Rusland Oekraïne aanviel in 2022 – en volledig terecht. We zitten ondertussen al aan ons zestiende sanctiepakket. Dat Rusland desondanks voort vecht, betekent niet dat het internationaal recht plots wegvalt. Het is niet omdat er in Brussel wel eens een moord gebeurt, dat er geen strafrecht meer bestaat.
De vrees bestaat natuurlijk dat die flagrante schendingen voor een domino-effect zorgen wanneer landen als Rusland voor die agressie beloond worden.
Wouters: Dat is een reëel risico. Het is absoluut cruciaal dat agressie bestraft wordt. Maar het is duidelijk dat Rusland zware diplomatieke gevolgen heeft geleden door zijn agressie: het wordt geboycot binnen internationale organisaties, en er zijn initiatieven genomen om een tribunaal op te richten dat de agressie moet bestraffen.
Aan Russische kant worden die sancties als illegaal beschouwd. Hebben zij een punt?
Wouters: (glimlacht) Rusland en China vinden dat alleen de VN-Veiligheidsraad internationale sancties kan opleggen. Geheel toevallig hebben zij net in die Veiligheidsraad een vetorecht. Hun argumenten zijn niet overtuigend. De sancties die Amerika en Europa hebben genomen dienen niet om Rusland blijvend onder de knoet te houden. De sancties moeten Rusland weer in de juiste richting brengen. Ze zijn genomen met de impliciete belofte dat als Rusland meewerkt aan een duurzame vrede, de sancties worden teruggedraaid.
‘Soms moeten ze uit geldgebrek bij de VN in Genève of New York soms de liften uitschakelen en de lichten uitdoen.’
In België liggen enkele tientallen miljarden aan Russische tegoeden bij Euroclear. Er gaan stemmen op om dat geld aan Oekraïne te geven.
Wouters: De bevriezing van die tegoeden is een tijdelijke toestand die ongedaan kan worden gemaakt als er een vredesakkoord komt. Het is een manier om Rusland weer naar het ‘rechte pad’ te leiden. Zodra je ze confisqueert, is dat drukkingsmiddel onherroepelijk weg. En ja, dat zou een schending van het internationale recht zijn.
Waarom?
Wouters: Omdat het activa zijn van de Russische Centrale Bank, en die worden in het internationaal recht met immuniteit beschermd. Als je dat overboord gooit, dreigt dat de stabiliteit van de internationale financiële markten te verstoren. Ja, wij romen de interesten af en gebruiken dat geld om Oekraïne te steunen. Maar wij respecteren de limieten van het internationaal recht. (fijntjes) Uiteraard doen we dat ook geheel uit eigen belang.
‘Als een leider door het Internationaal Strafhof wordt geviseerd, gaat zijn land bijna altijd vierkant achter die leider staan. En dat willen we net vermijden.’
Zowel Vladimir Poetin als Benjamin Netanyahu wordt momenteel gezocht door het Internationaal Strafhof.
Wouters: Het is dubbel. Aan de ene kant is het belangrijk dat dergelijke internationale aanhoudingsbevelen uitgevaardigd worden, omdat ze aantonen dat niemand boven de wet staat. Het is een goede zaak dat het Internationaal Strafhof de moed heeft om – uiteraard op basis van een sterk onderzoeksdossier – een aanhoudingsbevel uit te vaardigen. Maar tegelijk is het ook contraproductief.
Op welke manier?
Wouters: Als een leider door het Internationaal Strafhof wordt geviseerd, gaat zijn land bijna altijd vierkant achter die leider staan. Dat willen we eigenlijk net vermijden. Donald Trump heeft inmiddels verreikende sancties ingevoerd die de werking van het Strafhof in gevaar brengen. Loont een aanhoudingsbevel dan nog, als je weet dat het in de feiten toch niet tot een arrestatie zal leiden?
Anderzijds zorgt zo’n aanhoudingsbevel toch wel voor politieke druk?
Wouters: (knikt) Het zorgt voor een zeker isolement. Poetin mijdt landen die aangesloten zijn bij het Internationaal Strafhof. Toegegeven: hij is in Mongolië geweest, en zij hebben het niet aangedurfd om hem te arresteren. Ook Netanyahu komt in principe niet meer in een van de 125 landen die bij het Strafhof zijn aangesloten – al mocht hij van premier Viktor Orbán wel naar Hongarije komen.
Niet alleen naar Hongarije. Premier Bart De Wever (N-VA) heeft ook al gezegd dat Netanyahu in België geen arrestatie hoeft te vrezen.
Wouters: Ons land kan zich dergelijke uitspraken niet veroorloven. Zonder onze reputatie en geloofwaardigheid, gestoeld op het respect voor onze internationale verplichtingen, kunnen wij niets in de wereld.
‘Onze diplomaten voelen perfect aan dat we alle geloofwaardigheid verloren hebben door onze tandeloze reactie op wat er in het Midden-Oosten gebeurt.’
Hoe keek u naar de brief van dertig ex-diplomaten, die aanspoorden om het Belgische standpunt over Israël bij te sturen?
Wouters: Die brief getuigde van grote verantwoordelijkheidszin. Onze diplomaten voelen perfect aan dat we alle geloofwaardigheid verloren hebben door onze tandeloze reactie op wat er in het Midden-Oosten gebeurt.
Gaza’s toekomst in puin: een generatie kinderen riskeert levenslange schade
En wat vond u van het initiatief van de Hind Rajab Foundation van Dyab Abou Jahjah, die geprobeerd heeft om Israëlische soldaten die België bezochten voor de rechter te brengen?
Wouters: Over die organisatie zelf spreek ik me niet uit. Maar in het algemeen zeg ik: het is belangrijk dat we een actieve civiele maatschappij hebben waarbij ngo’s zich bekommeren om mensenrechten, milieu, gezondheid. Het is goed dat België aangemoedigd wordt om het internationale recht te verdedigen.
De organisatie is wel niet in haar opzet geslaagd.
‘Het is niet de bedoeling dat landen alle moeilijke dossiers naar het Strafhof in Den Haag doorschuiven.’
Wouters: Ik vond het opmerkelijk dat de federale procureur in België informatie heeft overgemaakt aan het Internationaal Strafhof. U moet weten dat het Internationaal Strafhof eigenlijk een soort reserve-rechtbank is, die zaken aanneemt die landen niet zelf kunnen of willen behandelen. Dat dossier had dus perfect door België onderzocht kunnen worden. Dat geeft de indruk dat het gerecht het liefst van die hete aardappel af was. Het is niet de bedoeling dat landen alle moeilijke dossiers naar Den Haag doorschuiven.
‘De erkenning van de Palestijnse staat is echt niet “enkel symbolisch”.’
In september zullen Frankrijk, Canada en Australië de Palestijnse staat erkennen. Hoe belangrijk is dat?
Wouters: Eerst en vooral wil ik het misverstand uit de wereld helpen dat zo’n stap ‘enkel symbolisch’ is. Erkend worden als staat heeft alleen maar voordelen. Het geeft je recht op territoriale integriteit en zelfbeschikking. Je kunt je aansluiten bij internationale instellingen, je kunt verdragen afsluiten. Beeldt u zich in dat Israël 75 jaar geleden geen staat was geworden. De situatie in het Midden-Oosten zou er fundamenteel anders uitzien.
Is het een goede zaak dat Palestina nu die erkenning krijgt?
Wouters: Meer nog, het is van het allergrootste belang. Als we Palestina nu niet erkennen, zal er nooit een tweestatenoplossing komen. De situatie op de grond is nu al zodanig dat het haast onmogelijk is. Gaza is totaal verwoest, de Westelijke Jordaanoever telt steeds meer nederzettingen. Israël is ermee bezig om dat grondgebied onmogelijk te maken. Het is letterlijk nu of nooit.
Palestina heeft geen vastomlijnd, aaneengesloten grondgebied. Is dat een bezwaar?
Wouters: Een staat heeft drie zaken nodig: een grondgebied, een bevolking en een regering. Zolang er een min of meer definieerbaar stuk grondgebied is waar een permanente bevolking verblijft is het voldoende. De grenzen van Israël liggen vandaag óók niet helemaal vast.
Israël zelf vindt het ongehoord dat Hamas ‘beloond’ zou worden met een eigen staat. Heeft het een punt?
Wouters: Kijk naar de Franse voorwaarden om Palestina te erkennen. Die zijn onder andere: respect voor de veiligheid van Israël, geen machtsdeelname van Hamas, politieke hervormingen. De Arabische landen steunen dat plan. Het is de eerste keer dat de Arabische Liga met zoveel woorden gezegd heeft dat Hamas uit Gaza moet verdwijnen.
‘Palestina heeft een Marshallplan nodig. Dat is de beste garantie om groeperingen als Hamas weg te houden van de macht.’
Als Hamas bij een volgende verkiezing opnieuw aan de macht komt, blijft Palestina natuurlijk wel erkend.
Wouters: Je kunt maar één keer erkennen, en zodra je een land erkend hebt kun je dat niet intrekken. Fundamenteel kun je die terugkeer van Hamas – of een soortgelijke beweging – alleen vermijden als er economische ontwikkeling komt. Eigenlijk heeft Palestina een Marshallplan nodig, om zich te ontwikkelen en een democratische, stabiele staat te worden die naast Israël kan bestaan. Dat is de beste garantie om groeperingen als Hamas weg te houden van de macht.
Paralympiërs uit Gaza: ‘Als we fietsen, laten we zien dat Palestina bestaat’
Verschillende internationale en Israëlische organisaties beschuldigen Israël ervan dat het een genocide pleegt. Kan dat gevolgen hebben?
Wouters: Alle landen die aangesloten zijn bij het genocideverdrag – waaronder België – hebben de verplichting om te proberen voorkomen dat er zich een genocide voltrekt. Daarvoor beschikken staten over een waaier aan diplomatieke en juridische instrumenten. Het land kan de Israëlische ambassadeur ontbieden, de wapenexport stopzetten, verdragen met Israël on hold zetten, sancties tegen bepaalde politici nemen. Dat is een verplichting die België ernstig hoort te nemen.
Dat lijkt allemaal nogal slap om een genocide te voorkomen.
Wouters: Het Internationaal Gerechtshof heeft duidelijk gesteld dat een genocide geen basis is voor gewapende agressie. Vergelijk het met de Europese sancties tegen Rusland: zoals gezegd zijn dat geen strafmaatregelen, maar speldenprikken die een signaal geven. Op dezelfde manier is er nu sprake van om het Europese associatieverdrag met Israël op te schorten. Het is een manier om Israël aan te moedigen om een andere koers te gaan varen.
Tegelijk lijken de Verenigde Naties machtelozer dan ooit.
Wouters: Er is bitter weinig om positief over te zijn. Het voornaamste politieke orgaan van de VN, de Veiligheidsraad, werkt bijna niet meer. De oorlog in Syrië, de oorlog in Oekraïne, de toestand in Gaza, de dreiging van oorlog tussen Israël en Iran: de Veiligheidsraad is nergens. Bij al die oorlogen kunnen permanente leden de zaken lamleggen met hun vetorecht.
‘Tijdens conflicten staan de VN vaak buitenspel. Uiteindelijk worden ze toch altijd betrokken bij de oplossing.’
De VN kampen daarnaast met tal van interne problemen. Er is wildgroei ontstaan in de organen, fondsen en agentschappen die de voorbije tachtig jaar zijn opgericht. VN-agentschappen kampen onderling voor middelen. Er zijn voortdurend liquiditeitsproblemen omdat de voornaamste betalers – China en Amerika – niet of erg laat hun bijdrage betalen. Dat zorgt er voor dat ze in Genève of New York soms de liften moeten uitschakelen en de lichten uitdoen. Vergaderingen worden afgelast of drastisch ingekort omdat er geen geld is om tolken te betalen.
Het is moeilijk voor te stellen dat de VN nog een rol kunnen spelen in Gaza of in Oekraïne.
Wouters: Toch sluit ik dat niet uit. Tijdens conflicten staan de VN vaak buitenspel. Uiteindelijk worden ze toch altijd betrokken bij de oplossing.
Jan Wouters
1964: Geboren in Antwerpen.
Studeert rechten en wijsbegeerte aan de Universiteit Antwerpen en Yale University. Doctoreert in 1996 aan de KU Leuven.
Doceert aan de KU Leuven, het Europacollege, Paris2 en Columbia University.
Lid van de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor Wetenschappen en Kunsten
