Het aantal incidenten tussen orka’s en boten voor de Spaanse en Portugese kust neemt ook dit jaar toe. Hoe komt dat? ‘Vergelijk het met hangjongeren die een bushokje beschadigen. Daar bestaat meestal ook geen echte reden voor’, verklaart bioloog Jan Haelters.
Het was enkele jaren geleden een van die nieuwtjes die als een lopend vuurtje rondgingen: orka’s vallen boten aan voor de kusten van Spanje en Portugal. Het fenomeen werd met enige verbazing gadegeslagen, en lijkt zich ondertussen te hebben uitgebreid. De voorbije jaren is het aantal voorvallen met orka’s enorm toegenomen, bericht het Portugese Hydrografische Instituut. Het instituut houdt een kaart bij van alle orka-gerelateerde incidenten die zich voor de Portugese kust voordoen. Dit jaar staat de teller voorlopig op 58. Ter vergelijking: voor heel 2024 waren er (slechts) 47 incidenten.
Ook de voorbije maanden verschenen in de Portugese pers tal van berichten over orka’s die boten benaderden en aanraakten. Daarbij hebben de dieren de opmerkelijke neiging ontwikkeld om forse duwen aan de boot te geven en het roer van de zeilboten los te wrikken. Op 23 september brachten orka’s zodanig veel schade toe dat een zeilboot zonk voor de kust van Vila do Conde, even ten noorden van Porto.
‘Het gaat voor alle duidelijkheid niet over orka’s die zeilschepen aanvallen’, benadrukt Jan Haelters, wetenschappelijk medewerker bij het Instituut voor Natuurwetenschappen. ‘Kennelijk vinden sommige dieren in deze specifieke groep orka’s het spannend om bepaalde onderdelen van schepen vast te nemen, of om er tegen te duwen. Ze hebben echt niet de bedoeling om mensen aan te vallen.’
Volgens Portugese onderzoekers hebben de orka’s de gewoonte om het roer af te rukken. Weten we hoe dat komt?
Jan Haelters: Waarschijnlijk vinden ze het gewoon leuk om te doen. Ze zien dat zo’n roer beweegt in het water. Ze weten dat ze dat roer kunnen lostrekken. Het is een soort spel voor hen. U moet begrijpen dat orka’s niet constant op zoek hoeven te gaan naar voedsel, of moeten opletten voor roofdieren. Ze hebben, bij wijze van spreken, veel vrije tijd. Orka’s zijn de hangjongeren van de zee.
‘Waarschijnlijk is één orka van die groep er ooit mee begonnen, en heeft die dat doorverteld aan zijn soortgenoten.’
Snappen we waarom orka’s dit doen?
Haelters: Dit specifieke gedrag zien we eigenlijk alleen bij de Iberische groep: de orka’s die langs de kusten van Noord-Afrika, Portugal en Noord-Spanje leven. Orka’s zijn extreem intelligent. Ze hebben een veel grotere herseninhoud dan de mens. We weten dat ze voortdurend met elkaar babbelen. Waarschijnlijk is één orka van die groep er ooit mee begonnen, en heeft die dat doorverteld aan zijn soortgenoten. Zelfs binnen die Iberische groep merken we dat slechts een vijftiental orka’s eraan meedoet.
Hoe uitzonderlijk is dit gedrag?
Haelters: We zien dit soort gedrag eigenlijk wel af en toe eens bij dieren met een zekere intelligentie. In Nieuw-Zeeland heb je bijvoorbeeld de kea. Dat is een papegaaiensoort die het leuk vindt om, in groep, ruitenwissers van geparkeerde auto’s af te breken. Ze zijn nieuwsgierig, en vinden het blijkbaar een leuk tijdverdrijf. Maar zeker weten we dat niet.
Weten orka’s die met zo’n boot spelen eigenlijk dat ze met mensen te maken hebben?
Haelters: Ik denk echt niet dat die beesten kwade bedoelingen hebben. Ik denk niet dat ze iemand zouden aanvallen als die tijdens zo’n incident in het water terechtkomt. In Noorwegen kan je een excursie boeken waarbij je tussen de orka’s zwemt. Er zijn bij mijn weten geen gevallen van orka’s in de vrije natuur die een mens hebben aangevallen. De enige gevallen waarbij een orka een mens heeft aangevallen, deden zich voor bij orka’s die in gevangenschap leven.
Gebeurt het vaak dat orka’s gedrag van elkaar overnemen?
Haelters: Orka’s leren voortdurend van elkaar. Er is onlangs een groep orka’s gefilmd die aan het oefenen was om een walvis te verdrinken. Een van de orka’s speelde daarbij de walvis, en de anderen deden alsof ze op jacht waren. Aan de Zuidpool is er een groep orka’s die geleerd hebben om samen een golf te maken, om zeehonden van hun ijsschots te kegelen. Nogmaals: ze zijn enorm intelligent, en communiceren voortdurend. We vermoeden dat ze elkaar zelfs namen geven om vlotter te communiceren.
‘Aan de Zuidpool is er een groep orka’s die geleerd hebben om samen een golf te maken, om zeehonden van hun ijsschots te kegelen.’
Maakt u zich zorgen over het probleem van orka’s die met zeilboten aan de haal gaan?
Haelters: Het is stilaan wel een probleem aan het worden. Er zijn nu al meldingen van zeilers die op de orka’s hebben geschoten omdat ze zich bedreigd voelden. Ik begrijp die reflex natuurlijk, maar we moeten toch absoluut vermijden dat we orka’s doden. Ik hoop dat we snel een oplossing vinden waardoor we die orka’s gewoon kunnen wegjagen. Vergelijk het met wanneer je gaat wandelen in Noord-Amerika. Dan neem je een pepperspray mee voor het geval dat je een beer tegenkomt. We hebben iets soortgelijks nodig voor de orka’s.
Kunnen orka’s ook bij ons in de Noordzee gedijen?
Haelters: Er is geen reden waarom dat niet zou kunnen. We weten dat er vroeger heel wat orka’s in de Centrale Noordzee leefden. Het is goed mogelijk dat daar over enkele tientallen jaren veel frequenter orka’s zullen gezien worden, bijvoorbeeld omdat er steeds meer zeehonden leven die een potentiële prooi vormen. Orka’s zijn uitstekende zwemmers, en soms volgen ze gewoon hun prooien. De tonijn is stilaan weer aan een opmars bezig in het Kanaal. Het zou bijvoorbeeld kunnen dat de Iberische orka’s de tonijnen volgen als die opnieuw, zoals in het verleden het geval was, vaker in de Noordzee zouden voorkomen.
Wat raadt u mensen aan die op een zeilboot zitten en een orka zien naderen?
Haelters: Als het in de Noordzee is, zou ik het moment koesteren. Want dan gaat het ongetwijfeld om een orka uit de Noorse populatie. Als het in de Golf van Biskaje zou gebeuren, zou ik me toch wat zorgen maken, en snel de kustwacht verwittigen.