‘Het is lang niet enkel de historische schuld die Duitsland ervan weerhoudt zich achter een boycot van Israël te scharen’, schrijft Thomas Ernst (UAntwerpen). ‘De Duitse houding tegenover deze kwestie is veel complexer en heeft historische, culturele en politieke redenen.’ Deze week wordt in België Woche für Deutsch 2025 georganiseerd.
In Vlaanderen lijkt de zaak eenvoudig: gezien de oorlog van Israël tegen Hamas en het lijden van de Palestijnse burgerbevolking wordt een academische en culturele boycot van Israël als een ethische noodzaak gezien.
Maar in Duitsland klinkt een heel ander geluid. De protesten tegen het cancelen van de Münchener Philharmoniker door het Flanders Festival Ghent waren bijzonder scherp van toon. En als Israël van het Eurovisiesongfestival zou worden uitgesloten, dan zou ook Duitsland zich moeten terugtrekken, vindt bondskanselier Friedrich Merz – die het al een schandaal noemt dat er überhaupt over zo’n culturele boycot van Israël wordt gesproken.
Die Duitse houding is voor veel Belgische partijen en activisten een probleem: een academische boycot van Israël maakt op Europees niveau weinig kans op slagen zonder Duits akkoord.
Maar waarom vindt ‘grote buur’ Duitsland dat een academische en culturele boycot van Israël zeker niet aan de orde is?
1. Holocaust: historische schuld en politieke verantwoordelijkheid tegenover Israël
Duitsland heeft in de Holocaust zes miljoen Europese Joden vermoord en daardoor een historische verantwoordelijkheid om Joden en Israël te beschermen. Sinds de toenmalige bondskanselier Angela Merkel in 2008 verklaarde dat “de veiligheid van Israël (…) Staatsräson van mijn land” is, blijft dit een fundament van de Duitse politiek. Het gaat niet alleen om een schuldgevoel (aangezien de generatie van Nazi-daders nu al honderd jaar of ouder zou zijn), maar om een diep verankerd staatsprincipe.
2. Duits-Joodse cultuurgeschiedenis: culturele rijkdom en nauwe verwevenheid
Duitsland heeft een eeuwenlange Duits-Joodse cultuurgeschiedenis – waarin wereldberoemde filosofen en schrijvers als Heinrich Heine, Franz Kafka, Walter Benjamin of Hannah Arendt een belangrijke rol spelen. Heine (censuur), Benjamin en Arendt (antisemitisme) moesten uit Duitsland vluchten – en dit heeft het belang van onderzoek naar deze intellectueel uitdagende traditie alleen maar versterkt. Tal van musea, onderzoekscentra, stichtingen en projecten onderhouden daarom nauwe banden met Israël. Een boycot zou deze netwerken zwaar raken.
3. Herinneringscultuur: in essentie anti-antisemitisch
Door de Duitse geschiedenis is de herinneringscultuur in essentie anti-antisemitisch. Jaarlijkse herdenkingen in de Bundestag, schoolbezoeken aan vernietigingskampen en het Holocaustmonument naast het Brandenburger Tor in Berlijn tonen dit aan. Het idee dat Duitsland zich vandaag uitgerekend tégen Israël, de enige Joodse staat ter wereld, zou moeten keren, vindt in Duitsland daarom weinig weerklank.
4. Lessen uit NS en DDR: universiteiten als kiemcel van de open samenleving
De Duitse universiteiten behoorden tot de eerste instellingen die in 1933 Joden systematisch uitsloten – als deel van de ‘Gleichschaltung’ binnen het nationaalsocialisme. Ook in de socialistische DDR werden de universiteiten ideologisch gecontroleerd en andersdenkenden uitgesloten. Deze historische ervaringen hebben geleid tot een uitgesproken afkeer van politieke en ideologische inmenging in de Duitse wetenschap. Het federale en daardoor sterk gediversifieerde systeem van hoger onderwijs, maakt het structureel onmogelijk dat alle universiteiten politiek op dezelfde lijn zouden kunnen liggen. Van rectoren wordt verwacht dat zij de academische vrijheid beschermen, niet dat zij zich politiek uitspreken. Boycots worden gezien als collectieve discriminatie en als gevaar voor de academische vrijheid.
5. Verdeelde linkerzijde: antisemitisme van links en Palestijns terrorisme
Het Duitse linksextremistische terrorisme eiste vooral in de jaren ’70 tientallen levens en dompelde de samenleving in een duistere sfeer van angst. Groepen als de Rote Armee Fraktion en de Revolutionäre Zellen collaboreerden met Palestijnse terreurgroepen. Tijdens een vliegtuigkaping werden Joodse gijzelaars expliciet geselecteerd (Entebbe 1976) wat leidde tot verdeeldheid en wrevel binnen links. Bepaalde gijzelingen zitten diep in het collectieve geheugen van Duitsland – zoals de aanslag op de Israëlische atleten tijdens de Olympische Spelen in München (1972) of de gebeurtenissen tijdens de Deutscher Herbst (1977). De Duitse linkerzijde raakte hierdoor diep verdeeld: verhitte debatten over antisemitisme en de mislukking van het terrorisme (alle groepen gaven in de jaren ’80 en de jaren ’90 hun gevechten op) leidden in de jaren ‘90 tot een scheiding tussen een ‘anti-imperialistische’ (contra VS en Israël) en een ‘anti-Duitse’ vleugel (contra Duitsland, pro-Israël).
6. Duits-Israëlische staatsburgers: slachtoffers en gijzelaars van Hamas
Op 7 oktober 2023 werden ook Duits-Israëlische burgers door Hamas vermoord of ontvoerd. Sindsdien kregen de families van gijzelaars regelmatig aandacht in de Duitse media. Dat maakt het conflict voor Duitsland concreet en persoonlijk: niet alleen solidariteit met de Palestijnse burgerbevolking en de Israëlische gijzelaars, maar ook de veiligheid van eigen burgers staat op het spel. In de Duitse berichtgeving verschijnen Palestijnen zodoende niet enkel als slachtoffers, maar ook als daders.
7. Medialandschap en cultuursector: onenigheid en controversen
Het Duitse medialandschap bereikt een publiek dat twaalf keer zo groot is als dat van Vlaanderen. Er komen dus veel diversere meningen aan bod. De grootste Duitse krant, Bild, behoort tot een expliciet pro-Israëlische mediagroep, de Axel Springer Verlag. Ook in de culturele wereld zijn pro-Israëlische stemmen zeer aanwezig; pro-Palestijnse manifesten worden in Duitsland ondertekend, maar zijn wel omstreden. Het idee dat alle kunstenaars zich collectief achter één politieke stelling zouden scharen, of dat binnen een culturele of academische gemeenschap sociale druk wordt uitgeoefend om tot één standpunt te komen, wordt in Duitsland gezien de geschiedenis als gevaarlijk beschouwd.
8. Genocide-aanklacht: scepsis en sanctionering
De meeste (grote) Duitse media blijven zeer sceptisch over de vraag of het Internationaal Gerechtshof ooit tot een veroordeling van Israël wegens genocide zal komen. De Duitse politiek is daarin nog stelliger: bondskanselier Friedrich Merz verklaart categorisch dat zijn regering niet van genocide spreekt. Bondsdagvoorzitster Julia Klöckner riep een parlementslid van Die Linke dat die term toch gebruikte, zelfs publiekelijk tot de orde.
Het is dus lang niet enkel de historische schuld die Duitsland ervan weerhoudt zich achter een boycot van Israël te scharen. De Duitse houding tegenover deze kwestie is veel complexer en heeft historische, culturele en politieke redenen; en ook de media en de structuur van het hoger onderwijs spelen een rol. Duitsland probeert lessen uit de geschiedenis te trekken: duurzame vrede vraagt om openheid en kritische dialoog. En dat is precies het tegenovergestelde van een academische en culturele boycot.
Deze thesenachtige samenvatting biedt slechts een beknopte weergave van een ruimer dossier “Duitsland en de academische boycot van Israël. Een cultuurhistorische verkenning in 12 stappen”. Daarin worden de politiek-historische en cultuurfilosofische dimensies, naast die van media en hoger onderwijs, meer in detail toegelicht. U kunt dus ook de uitgebreide tekst met tal van verwijzingen naar bronnen lezen of als podcast beluisteren.
Thomas Ernst is professor Moderne Duitstalige literatuur en cultuur aan de Universiteit Antwerpen.